Cetinje :: Moj grad

Sanacija Lovćenske vile, Dvorske crkve na Ćipuru i Mauzoleja Vladike Danila

Posted on 24. Dec, 2011 by Vesko Pejović in Budućnost Cetinja, Valorizacija prošlosti

KONZERVATORSKO – RESTAURATORSKI RADOVI

-LOVĆENSKA VILA

Monumentalni spomenik „Lovćenska vila”, lociran na platou ispred Vlaške crkve, rad crnogorskog vajara Rista Stijovića, saniran je početkom jeseni 2010. godine.

To je spomenik koji prvi dočekuje i zadivljuje posjetioce crnogorske prijestonice privlačeći pažnju ne samo kao izuzetno vajarsko djelo već i kao jedinstveno elegično sjećanje na crnogorske dobrovoljce potopljene pod Medovom 1915.godine.

Od 480 dobrovoljaca na lađi „Grad Brindizi”, njih 328 je zauvijek ostalo u plavoj grobnici Jadrana. Preživjelo je njih 164.

Njihov poduhvat predstavlja oličenje visokog patriotizma, herojstva, viteštva i požrtvovanja naših iseljenika, koji su 25. decembra 1915. godine, došli iz daleke Amerike da svoje živote stave na oltar otadžbine Crne Gore.

Spomenik je podignut na inicijativu crnogorskih iseljenika u Americi a otkriven je 06. juna 1940. godine.

Risto Stijović je znalački ukomponovao u jednu cjelinu postament – oblika stepenaste piramide, visoki pravougaoni stub i figuru elegantne Crnogorke.

To je figura gorde i dostojanstvene žene, sa isukanim mačem u desnoj i lovorovim vijencem u lijevoj ruci koji prinosi žrtvama strašnog brodoloma. Pogled joj je uprt ka Lovćenu – simbolu slobode sa kojeg puca pogled na more, u kojem su tragično stradali, i Zapadu ‐ odakle su krenuli crnogorski dobrovoljci.

Spomenik je za Cetinjane, i ne samo za njih, svetinja, koju čuvaju kao zavještanje za buduće crnogorske naraštaje da se uspomena na potopljene medovske dobrovoljce i njihov patriotizam zauvijek sačuva i da se njihova žrtva nikad ne zaboravi!Republički zavod za zaštitu spomenika kulture završio je sanaciju spomenika Lovćenske vile 30.08.2010.godine. Donator građevinskih radova sanacije bio je vlasnik firme “Tehnomont” Budva – Branislav Bjelica dok je konzervatorske radove na figuri i reljefu finansiralo Ministarstvo kulture Crne Gore.

Stanje prije konzervacije

 

 

 

 

 

 

 

 

Pod uticajem „zuba vremena”, tanke kamene ploče su počele da otpadaju. Mjerenjem i upoređivanjem je utvrđeno da tri bronzane reljefne predstave na postamentu spomenika nijesu međusobno geometrijski usaglašene, samim tim ni sa centralnom bronzanom skulpturom Vile. Ustanovljena su međusobna razmimoilaženja reljefnih ploča od 2 do 6 santimetara, što je zahtijevalo demontažu i vraćanje istih na precizne pozicije nakon konzervacije.

Na osnovu korišćenih željeznih ankera, od kojih su neki polomljeni a neki ne, kao i na osnovu dokumentacije Zavoda, pouzdano je utvrđeno da su slični radovi izvedeni 1978. godine, kada je obloga spomenika zamijenjena mermerom, dok su stepenici samo obloženi mermernim pločama, koje su u međuvremenu poispadale i polomljene.

Sadašnji radovi na Lovćenskoj Vili izvođeni su po projektu Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture Cetinje, iz 1977. godine, autora Vladimira Vukmirovića, dipl. ing. arh-savjetnika konzervatora.

Tok radova

Prije početka radova postavljena je skela i zaštićena bronzana statua Vile. Uklonjena je stara oplata od kamenih ploča, reduciran je postament po vertikalnoj osi (foto 3 i 4) radi obezbjeđivanja dovoljnog prostora za ugrađivanje kamenih blokova (zamjena za prvobitne kamene ploče).

Ovakva konstrukcija nosila je bronzanu figure Vile i tri bronzana reljefa. Ustanovljeno se da je osnovno tijelo spomenika građeno od betona i lokalnog žućkastog pijeska poput onog koji se vadi u majdanima Borovika ‐ Cetinje. Utvrđeno je da je neujednačenog sastava, porozan, nedovoljno kompaktan i nedovoljno čvrst.

Nakon uklanjanja betona  ispod podnožja statue Vile, otkriveno je da su od prvobitnih tri, statuu za postolje držala samo dva prilično korodirana željezna vijka (foto 14).

To je bilo alarmantno otkriće, što je za posljedicu imalo povećanu dozu opreza u toku ostatka radova na ojačavanju konstrukcije postamenta, ugradnji kamenih blokova od atestiranog kamena, vezivanju betonom i željezom, dvokomponentnim ljepilom za kamen Elastorapid firme MAPEI iz Milana, Italija (Synthetic Rubber Latex) i ugradnju novih vijaka (24.08.2010.god.).

Geometrijski i statički nedostataci kod reljefnih ploča su otklonjeni u toku konzervacije / restauracije.

U toku radova sva tri reljefa su demontirana i transportovana u Odjeljenje za konzervaciju metala u Republičkom zavodu za zaštitu spomenika kulture ‐ Cetinje, đe su očišćena i konzervirana. Figura žene je na licu mjesta  podvrgnuta odgovarajućem tretmanu.

 

 

 

 

Republički zavod za zaštitu spomenika kulture završio je sanaciju spomenika Lovćenske Vile 30.08.2010.godine.

Članovi stručnog radnog tima za realizaciju konzervatorsko – restauratorskih radova na spomeniku Lovćenska Vila bili su: mr. Radoslav Milošević Atos, akademski slikar (viši konzervator); Stevan Džaković, dipl. ing. arh – konzervator i Božidar Jovićević, savjetnik konzervator, dok je radovima koordinirao i rukovodio Đorđije Vušurović, direktor Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture.

-DVORSKA CRKVA NA ĆIPURU

Blizu ušća južnog kraka rječice Cetine, koja je prije toga voljom božjom presušila, knjaz Ivan Crnojević sagradi na mjestu zvanom Ćipur (naziv potiče od grčke riječi kupria – vrt, bašta) na Cetinju, mali ali prekrasni manastir sa crkvom posvećen Rođenju Presvete Bogorodice 1484. godine. Po Ćipuru i danas mnogi to mjesto nazivaju Vladičina bašta…

Na starim temeljima Manastira, knjaz Nikola Petrović podiže novu crkvu, Dvorsku kapelu posvećenu Rođenju Presvete Bogorodice za potrebe dvorskih vjerskih ceremonija.

Poseban značaj ovom kulturnom dobru daje to što je od 1484. do 1692. godine bilo sjedište crnogorskih mitropolita.

Na ulazu, uz južni i sjeverni zid naosa, podignute su mermerne grobnice u koje su 1989. godine inhumirani, iz ruske crkve u San Remu, preneseni zemni ostaci kralja Nikole I i kraljice Milene.

Nakon 24 godina od otkopavanja, u Dvorsku crkvu na Ćipuru, 12.novembra 2010. godine, vraćeni su i zemni ostaci gospodara Zete i Crne Gore i osnivača Cetinja, Ivana Crnojevića.

Dvorska crkva na Ćipuru svrstana je u nepokretne spomenike kulture II kategorije, tj. kulturna dobra.

Stanje prije konzervacije

 

 

 

 

 

 

 

 

Djelimično poispadale fuge na fasadi, mjestimično razvijeni lišajevi, oštećeni nosači zvona, vidljiva oštećenja u unutrašnjosti crkve nastala uslijed prodora vlage, značajna oštećenja ikonostasa izrađenog u Petrovgradu krajem XIX vijeka, degradirani drveni okviri prozora i ostala drvenarija, oštećen trotoar i pristupna staza oko crkve, nepostojanje drenažnog sistema oko crkve i drugo, oslikavaju stanje kulturnog dobra prije konzervacije.

Prijedlog zaštite je obuhvatio saniranje kupole i zaustavljanje procesa prodora vlage, sanaciju krova i oluka, konzervaciju i restauraciju ikonostasa, čišćenje fasade, uklanjanje oštećene fuge i popravku iste produžnim malterom, krečenje unutrašnjih zidova crkve, zamjenu deset prozora, reparaciju dvoja vrata, farbanje drvenarije, popravku drvenih i metalnih nosača zvona na preslici, izgradnju drenažnog sistema oko crkve i trotoara od kamenih ploča zajedno sa pristupnom stazom, odvodnim kanalima, i drugo.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Radovi su izvedeni prema Elaboratu sanacije Dvorske crkve na Ćipuru, Elaboratu konzervatorsko – restauratorskih radova na ikonostasu Dvorske crkve na Ćipuru i Dopuni elaborata konzervatorsko – restauratorskih radova na ikonostasu koje je sačinio Republički zavod za zaštitu spomenika kulture.

Tretman i tok konzervacije

Probno čišćenje fasade izvedeno je uspješno na dan početka izvođenja radova 08.06.2010. god. Nakon uspješnog probnog čišćenja, u skladu sa zaključcima Radne grupe, izvođač je sproveo čišćenje kamene fasade Dvorske crkve sa vodenim mlazom pod pritiskom. Nakon čišćenja fasada nije tretirana zaštitnim premazima ili water‐repellent sredstvima, u skladu sa stavom stručnjaka.

U toku juna mjeseca 2010.godine, izvođač je obnovio pristupnu stazu i trotoare sa odgovarajućim kamenom debljine 5 cm, odnosno kamenom oplatom na betonskoj podlozi. U skladu sa Elaboratom, obezbijeđeno je odvođenje atmosferalija, tako što je oko crkve izrađen drenažni kanal, do nivoa temelja, sa ugrađenom odvodnom cijevi prečnika 160mm.

Nedostajuće fuge na fasadi popunjene su fugama slične strukture produžnim malterom uz korišćenje pijeska slične boje i granulacije.

Deset prozora je zamijenjeno novim prozorima identičnog oblika i materijala (drvo), s tim što je tehnički obezbijeđena cirkulacija vazduha sa ciljem onemogućavanja ili reduciranja skupljanja i kondenzacije vlage u kupoli.

U odnosu na Elaborat radova na arhitekturi, došlo je do izvjesnih odstupanja, koja su bila u cilju očuvanja kulturnog dobra i njegovih kulturnih i estetskih vrijednosti. Zaključeno je da nije potrebna kompletna zamjena krovnog pokrivača, jer je analizom utvrđeno da je bakar kojim je crkva pokrivena 80‐tih godina prošloga vijeka izvanrednog kvaliteta. Mjesta točenja i utvrđena oštećenja sanirana su varenjem srebrnom žicom i na krovu i na olucima. Odustalo se od snjegobrana, jer su po mišljenju stručnjaka oni nepotrebni s obzirom na stepen zakošenosti krova i kupole i zbog očuvanja autentičnosti. Zaključeno je da bi držalac dobra u toku redovnog održavanja morao brinuti o čišćenju horizontalnih oluka od borovih iglica ili šišarki koji padaju sa borova koji se djelimično nadvijaju nad krovom crkve.

Sanirane su tačke točenja u predjelu i oko zvona na preslicu sa čeone strane reverzibilnim sredstvima.

Unutrašnji zidovi crkve očišćeni su od plijesni, hemijskim sredstvima i dva puta prekrečeni sa specijalnim jupolom koji usporava pojavu plijesni. Prvo krečenje obavljeno je u toku radova, a prije inhumacije zemnih ostataka Ivana Crnojevića.

Drugo krečenje obavljeno je nakon završenih svih radova. Tom prilikom su ofarbane i metalne rešetke na prozorima.

Izrađen je sarkofag i obrađena postojeća ploča i realizovani prateći poslovi vezani za inhumaciju zamnih ostataka Ivana Crnojevića.

Na početku radova na ikonostasu, ustanovljeno je da je druga i treća zona naročito oštećena. Od starog zlata u drugoj i trećoj zoni ništa od pozlate nije sačuvano.

Takav obim oštećenja nije se mogao predvidjeti u toku pripreme projekta. Veći obim poslova zahtijevao je i veći utrošak materijala i većih finansijskih sredstava kao i povećano angažovanje stručnih resursa na njegovoj obnovi.

Drveni nosač ikona bio je relativno dobro očuvan zato što je bio zaštićen daskom sa zadnje strane. Treba istaći da su dvije ikone Sveto Trojstvo i Tajna večera najviše stradale od vode koja je prodirala sa kupole.

Izvršena je sveobuhvatna konzervacija Ikonostasa, ojačavanje elemenata rezbarije uz korišćenje rastvora Paraloida B72 za ojačavanje oltarske pregrade, dopune, grundiranje i pozlata zlatnim listićima na mikstionu i bolusu, konzervacija 22 ikone i druge neophodne intervencije o čemu je sačinjena obilna foto i video dokumentacija.

Radovi su izvedeni u skladu sa Dopunom elaborata konzervatorsko – restauratorskih radova na ikonostasu iz marta 2011. godine.

U toku konzervacije ikona najdelikatnija faza je bilo fiksiranje odvojenog bojenog sloja zajedno sa grundom od drvenog nosača. Bojeni sloj je fiksiran rastvorom tutkala. Izvršeni su minimalni retuši. Čišćenje je bilo fokusirano na skidanje sloja prljavštine. Nije se išlo u skidanje laka. Nakon konzervacije izvršeno je lakiranje ikona polu‐mat damar lakom, dok je sam ikonostas, nakon pozlate, premazan sa 3% rastvorom Paraloida B72.

Iako to projektom nije bilo predviđeno, stručna komisija se opredijelila za integralni i holistički pristup kulturnom dobru pa je sprovela i dodatne aktivnosti kao što su konzervacija polijeleja, zaštita i reparacija ulaznih i bočnih vrata crkve umjesto predviđene zamjene i drugo.

Svi radovi na obnovi Dvorske crkve završeni su 28. novembra 2011. godine.

Konzervatorsko‐restauratorske radove na ikonostasu izveli su Nevenka Popović, savjetnik konzervator, Miljana Martinović, savjetnik konzervator i Labud Jakšić, diplomirani konzervator‐restaurator.

Milosav Milenković izradio je 10 kompletnih novih drvenih prozora, reparaciju ulaznih i bočnih vrata, kao i crkvenih dveri.

Konzervatorsko‐restauratorske radove na polijeleju izveo je Božidar Jovićević, savjetnik konzervator.

Članovi stručnog radnog tima za realizaciju konzervatorsko – restauratorskih radova na Dvorskoj crkvi bili su: mr Radoslav Milošević Atos, akademski slikar ‐ viši konzervator; Stevan Džaković, dipl.ing.arh, konzervator u Republičkom zavodu za zaštitu spomenika kulture, Zdravko Gagović, viši likovni tehničar konzervator u Republičkom zavodu za zaštitu spomenika kulture – Cetinje dok je radovima koordinirao i rukovodio Đorđije Vušurović, direktor Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture, a sada VD direktor JU Centra za konzervaciju i arheologiju Crne Gore.

-MAUZOLEJ VLADIKE DANILA NA ORLOVOM KRŠU

Na Orlovom kršu (en Eagle’s rock), brežuljku koji se uzdiže i dominira jugozapadnim dijelom Cetinjskog manastira, nalazi se Mauzolej vladike Danila, rodonačelnika dinastije Petrović – Njegoš.

Podignut je 1896. godine povodom dva vijeka vladavine dinastije Petrović Njegoš, po ideji i nacrtu knjeginje Jelene, kćerke knjaza Nikole, i projektu francuskog arhitekte Frusea i vajara M. Votijera od kamena sa Ljubovića.

Spomenik je skoro srastao sa Orlovim kršem zahvaljujući uspjelim arhitektonskim rješenjima.

Mauzolej vladike Danile predstavlja prepoznatljiv i dominantani simbol Cetinja.

Spomenik je podignut na vještački formiranom platou, uređenom kao mali park, na samoj ivici u sjeveroistočnom uglu da bi bio jasno vidljiv iz grada.

Na samoj ivici platoa, ispod baldahina koga nose četiri stuba a koji simboliše nebeski svod, postavljen je kameni sarkofag na prostranom kamenom podestu sa visoko postavljenim krstom, na širokoj čeonoj kamenoj ploči sa natpisom.

Na gornjoj ploči sarkofaga u plitkom reljefu predstavljeni su simboli duhovne i svjetovne vlasti Vladike Danila, a sa bočnih strana stilizovani ukrasi i simboli – krst, krug i cvijet. Na istočnoj strani u kružnom medaljonu, umetnut je bronzani reljef vladičinog profila.

Do platoa sa spomenikom sa koga se pruža izvanredan pogled na Istorijsko jezgro Cetinja, vodi uski i izuvijani asfaltni put trasiran sa jugozapadne strane Orlovog krša.

Mauzolej Vladike Danila na Orlovom kršu svrstan je u nepokretne spomenike kulture II kategorije tj. kulturna dobra.

Stanje prije konzervacije:

Mauzolej je bio u prilično lošem stanju. Oštećenja su bila vidna u svim segmentima,  počev od prilaznog stepeništa, postamenta, kamenog poda sa priličnim brojem polomljenih ploča, stubova, baldahina i bakarnog lima kojim je pokriven, metalnog krsta na njegovom vrhu, krajnje ruiniranog oštećenog „zvjezdanog neba“ iz kojeg je na jednom mjestu virila šuplja cigla (foto 5). Od četiri stuba, dva su djelimično oštećena a naročito jedan od njih.

Elaborat je naglašavao potrebu njihove zamjene novim stubovima od istog kamena i iz istog majdana. Fuge na spojevima kamenih blokova, lukova i djelova kamene plastike bile su djelimično ispale.

Što se tiče same kamene plastike, konstatovano je da je u solidnom stanju i da osim mjestimičnog čišćenja od lišajeva ili tragova točenja nijesu potrebne veće intervencije.

I vizelnim pregledom moglo se konstatovati da je u prošlosti intervenisano na improvizovan način, kao npr. prilikom saniranja dijela spomenika, nakon krađe bakarnog lima 2004. godine.

Najblaže rečeno, u vrijeme otpočinjanja konzervatorsko restauratorskih radova spomenik je izgledao krajnje zapušteno i bez dovoda električne energije.

Tok radova: Prije početka radova postavljena je skela, metalna i plastična mreža.

Zamjena stubova: Projektom je bila predviđena zamjena dva od četiri stuba, odnosno izrada novih od istog kamena i iz istog majdana. I zaista su neke od kaverni i degradiranih „vena“ na stubovima išle u prilog sumnji da je njihovo stanje takvo da iziskuje i opravdava njihovu zamjenu. Međutim, uz saglasnost projektanta, opredijelili smo se za alternativno rješenje, odnosno rizičan zahvat uz upotrebu specijalne mašine za bušenje sva četiri stuba po vertikalnoj osi i njihovo ojačavanje armiranim željezom i puniocem na bazi epoksi smole.

Očuvanje kulturnog dobra i njegovih vrijednosti bili su razlog za opredjeljenje stručnog tima za ovakvo alternativno rješenje.

Izbor punioca za rupe: U cilju opredjeljivanja za odgovarajući punioc, detaljno je proučena specifikacija proizvoda, izvršene su neophodne probe na uzorcima kamena istog i sličnog sastava, od kojih su urađeni stubovi. Izabrana je Sikadur‐42 čiji je sastavni dio epoksi smola. Služi kao malter za izravnavanje i sanaciju betona, kamena, maltera, žbuke i drveta, vezivanje konstruktivnih elemenata i ankerisanje armature iz temelja i pričvršćivanje vijaka, zalivanje podložnih ploča, mašinskih temelja i mehaničkih spojnica na mostovima. Sikadur‐42 je na uzorcima počeo da mijenja boju nakon 2h, a da se stvrdnjava nakon 4h. Osim vremena očvršćavanja, isprobavana je tehnologija rada, način miješanja tri komponente i ostale bitne osobine ovog proizvoda. Navedeno dovoljno govori o razlozima opredjeljivanja za Sikadur.

Što se tiče željeznog ojačanja izabrano je rusko željezo 18mm debljine ‐ po jedna šipka za svaki stub u samom centru.

Bušenje četiri stuba

Na sva četiri stuba po vertikalnoj osi izbušene su četiri rupe dubine 4‐4,50m mašinom švedske proizvodnje GEARMEC (foto br.: 23, 27, 28, 29).

 

 

 

Od podesta spomenika do mjesta bušenja rupe na vrhu kapitela izmjerena visina bila je oko 3,60m. U rupe je nakon bušenja uliven Sikadur – 42, na bazi epoksi smole, proizvod firme Sika i ubačena po jedna šipka rebrastog ruskog željeza u svaku bušotinu. Za punjenje pojedinačne bušotine bilo je potrebno oko 12‐15l Sikadura‐42.

U finalnim fazama pristupilo se ispuni većih kaverni na stubovima produžnim malterom slične boje. Nekoliko većih i manjih rupa od vatrenog oružja namjerno nijesu ispunjavane.

Kroz jedan od stubova niz koji se spušta šipka‐gromobran provučen je i kabal za struju.

Armiranje i betoniranje kupole

Pošto je skinut stari beton ispod opeke koja je činila ispunu, izvšeno je armiranje i sa gornje i donje strane glatkom armaturom GA240/360 prečnika Ø10 u obadva pravca. Na taj način je armiran i gornji i donji svod čija je armatura međusobno povezana vertikalnim ankerima zavarenim sa već opisanom armaturom. Zatim je urađena lučna oplata sa donje strane (foto br.:10), probijene su rupe Ø50/ispuna i na taj način je izrađeno betoniranje sitnozrnim betonom MB30.

Nakon sedam dana urađeno je betoniranje gornjeg svoda kao na slici ispod (foto br.:22, 23, 24).

Pokrivanje kupole bakrom

 Nakon urađenog izolacionog sloja, kupola je pokrivena bakarnim limom. Na donjim djelovima lukova izveden je ovalni kanal koji ide sve do ivice polulukova ojačan bakarnim flahom (foto br.: 25, 26).

Metalni krst je u cjelosti restauriran. U podnožju krsta ugrađeni su nedostajući elementi svere.

Kameni krst sa sarkofaga je demontiran i nakon konzervacije vraćen na svoje mjesto. Za njegovo kvalitetno učvršivanje korišćen je dvokomponentni lijepak za kamen TENAX italijanske proizvodnje. Pri tome su ugrađena dva željezna ankera –osmice od oko 10cm dužine.

Restauracija podova: Polovinom juna 2011. godine, analizom je utvrđeno da najmanje šest podnih crvenih pravougaonih ploča imaju različite stepene oštećenja i da ih je potrebno zamijeniti novim od istog materijala. Isti stav je bio u vezi manjih ploča oko sarkofaga. Za razliku od crvenih loča, sive ploče od „sivca“ bile su daleko deblje i otpornije i nijesu imale skoro nikakvih oštećenja. Za zamjenu polomljenih ploča odabran je istovjetni kamen, na osnovu uzoraka od crvenkastog kamena sa nalazišta iz Mikulića ‐ Cetinje, krajem juna 2011. godine. Ploče su dorađenje na licu mjesta i ugrađene u pod. Ploče na podu nijesu bile u istoj ravni i razilazile su se po vertikali i horizontali. Ploče su uklonjenje.

Uklonjena je stara i postavljena nova pješčana podloga, na kojoj su ponovo složene stare i nove ploče. Čitava podloga je poravnata i nivelisana. Stepenici koji su bili izvan svoga ležišta za oko 1 cm i po horizontali i vertikali, vraćeni su u prvobitnu poziciju uz korišćenje odgovarajućih metoda. Fugovanje šupljina na spojevima ploča na sarkofagu i ostalih ploča na novopresloženom i restauriranom podu i na stepenicima urađeno je diskretno produžnim malterom.

Prazan prostor od oko 1/2 cm oko gornje ploče sarkofaga ispunjen je sličnim produžnim malterom, nakon uklanjanja lišajeva.

Ostale pukotine i udubljenja na stubovima, ispunjene su na sličan način i uz vođenje računa da boja punioca bude približna nijansi kamena.

Horizontalne metalne šipke ispod baldahina

U skladu sa stavovima Radne grupe, zaključeno je da je metalni ram koji je po horizontali „ojačavao“ spomenik kao neka vrsta zatega, suvišan elemenat koji ne doprinosi ni statici ni estetici pa je iz tih razloga uklonjen nakon završetka projekta (fotografija 15,16,19,20).

Zvjezdano nebo

Zvjezdano nebo je rekonstruisano u dvije faze s tim što je prva „geometrijska“ faza korigovana u skladu sa novootkrivenom foto dokumentacijom. Demontirane su četiri „pletenice“ koje se završavaju u centralnom cvijetu u srcu kupole, kao i horizontalne pletenice koje su restaurirane i ponovo vraćene i fiksirane. Na kraju su pozlaćene premazom za fasadu. Pozadina svoda je ofarbana plavetnom bojom i na njoj fiksirane zvijezde kao na slici:

Uklanjanje stubića

U ograđeni prostor Orlovog krša na vrhu stepeništa postavljena su dva kamena stuba. Na ulazu u prostor Mauzoleja koji je zaštićen (uokviren) metalnom ogradom takođe su se nalazila dva stubića „nadodata“ u nekom ranijem periodu čiji se stil i materijal apsolutno ne uklapaju u estetske karakteristike kulturnog dobra. Na prijedlog članova stručnog radnog tima realizovano je mnogo adekvatnije rješenje i u skladu sa njim, a po ugledu na stubove na ulazu u prostor Orlovog krša, urađeni su jednostavni stubovi od lokalnog kamena „sivca“ u cilju bolje estetske prezentacije i u korist kulturnog dobra kao (foto 37 i 38 i 39).

Za izradu stubića posebno su nabavljeni stari kameni blokovi u približnoj boji, samo djelimično obrađivani i uklapani. Stubovi nijesu patinirani, jer je procijenjeno da će se u relativno kratkom vremenu, zahvaljujući atmosferalijama izjednačini bojom i fugama okolnom tesanom kamenu i plastici.

Farbanje ograde oko mauzoleja, vraćanje i učvršćivanje konzola za zastave

Izvođač je na svoju inicijativu a uz saglasnost stručnog tima, ofarbao ogradu u sličnoj boji i učvrstio sva tri jarbola, od kojih je jedan bio polomljen.

Gromobran

Gromobran i gromobranska instalacija, urađena je u skladu sa projektom i važećim propisima. Od ivice kupole gromobranska bakarna sajla je provučena kroz cijev fiksiranu uz sami lijevi stub, gledajući sa čeone strane spomenika.

Osvjetljenje Mauzoleja vladike Danila

Osvetljenje kupole i krsta Mauzoleja na Orlovom Kršu na Cetinju (foto br.: 29,30,31). urađeno je prema projektu, a imalo je za cilj osvjetljavanje Mauzoleja iz daljine. Predloženim rješenjem težilo se da izbor pozicije i dodatne opreme na svetiljkama bude takav da se eliminiše njihovo blještanje u vidnom polju posmatrača. Odustalo se od ugradnje četiri reflektora ispod baldahina na mjestima spoja kupole sa stubovima radi osvjetljavanja zvjezdanog neba u skladu sa prijedlozima članova radne grupe, sa čime se saglasio i projektant i uradio neophodne izmjene. Radna grupa je odlučila da se ide u korist estetskog integriteta spomenika bez unošenja nepotrebnih svjetlosnih elemenata.

Radna grupa je smatrala da planirana tri reflektora dovoljno osvjetljavaju Mauzolej i doprinose njegovoj prezentaciji noću.

Imajući u vidu i estetiku i bezbjednost, postavljena su i ugrađena tri reflektora u skladu sa Elaboratom na tri pozicije.

Na širem prostoru platoa Orlovog krša za spoljašnje osvjetljenje postavljeno je pet osmougaonih stubova visine 3m sa svjetiljkama Alura proizvodnje Minel‐Shreder, čime je kompletirano osvjetljenje čitavog kompleksa.

Nakon uklanjanja skele, uklonjeni su ostaci i fleka od rđe koje su se mjestimično pojavile na kamenu.

Prostor između ograde i Mauzoleja, na kraju procesa, djelimično je poravnat i očišćen od trave i smeća i nasut mljevenim bijelim kamenom (bijela rizna), granulacije od 1‐2cm, u cilju estetske prezentacije kulturnog dobra.

Članovi stručnog radnog tima za realizaciju konzervatorsko – restauratorskih radova na Mauzoleju Vladike Danila, Orlovom kršu bili su: mr Radoslav Milošević Atos, akademski slikar (viši konzervator), Božidar Jovićević, savjetnik konzervator i Stevan Džaković, dip.ing.arh, konzervator. Radovima je koordinirao i rukovodio Đorđije Vušurović, direktor Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture ‐ Cetinje.

Građevinsko zanatske radove izvela je firma “Bombeton” d.o.o. Cetinje.

Stručni nadzor nad izvođenjem građevinskih, građevinsko‐zanatskih i instalaterskih radova, vršio je „IN‐DESIGN“ D.O.O. Podgorica, dok je stručni nadzor nad elektroinstalaterskim radovima vršio „RIMAR“D.O.O. Podgorica.

PS

Na osnovu obimnog stručnog materijala koji su uradili stručnjaci Centra za konzervaciju i arheologiju prilog pripremio Vesko Pejović