Temeljni ugovor analizirali su i akademici Crnogorske akademije nauka i umjetnosti

Posted on 29. Jul, 2022 by Vesko Pejović in Budućnost Cetinja, Gradske aktuelnosti

Poštovani čitaoci, ovim putem i načinom želim da Vas informišem o sadržaju analize (nacrta) Temeljnog ugovora od strane akademika CANU koji je dostavljen Vladi Crne Gore. Na žalost, ona nije našla za shodno da ovom a i drugim materijalima i analizama na ovu temu posveti dužnu pažnju što je bilo neophodno iz više razloga …

U dopisu upućenom 11. 07.2022. godine premijeru Dritanu Abazoviću koji potpisuje predsjednik CANU akademik Dragan K. Vukčević, između ostalog se navodi:

Poštovani predsjedniče Vlade Crne Gore,

Predsjedništvo CANU smatra da odnosi države Crne Gore i Srpske pravoslavne crkve već duže vrijeme opterećuju crnogorsko društvo i onemogućavaju njegovu integraciju. Ovo je potvrđeno tokom rasprave i glasanja na sjednici Vlade Crne Gore održane 08. jula 2022. godine prilikom usvajanja Temeljnog ugovora između Crne Gore i Srpske pravoslavne crkve (SPC).

Posebno ističemo značaj istorijskog konteksta i njegovog tumačenja datog u preambuli ovog ugovora koji su bitni za kontinuitet i identitet Crne Gore (Prilog 1).

U normativnom dijelu ovog dokumenta posebno ukazujemo na rješenja vezana za svojinska prava sadržana u članu 7 stavovi 3 i 4, (Prilog 2).

Želimo Vas upoznati sa svojim stavovima i pojedinim pitanjima iz ovog važnog pravnog i političkog dokumenta…

PRILOG PRVI

ULOGA MITROPOLIJE CRNOGORSKO-PRIMORSKE U OČUVANJU IDENTITETA I KONTINUITETA CRNE GORE

(Naslov dao: Vesko Pejović)

– Sadržajem akta pod nazivom Temeljni ugovor između Crne Gore i Srpske pravoslavne crkve verifikuju se odluke Svetog arhijerejskog sabora Srpske pravoslavne crkve iz 2021. godine, kojima je ukinut Episkopski savjet Pravoslavne crkve u Crnoj Gori, a sa njime i sami naziv „Pravoslavna crkva u Crnoj Gori, kao i titula arhiepiskopa, koju je nosio crnogorski mitropolit Amfilohije Radović.

Pet dana nakon obnove crnogorske nezavisnosti, na referendumu 21. maja 2006. godine, Sveti arhejerejski sabor Srpske pravoslavne crkva donio je odlku koja glasi:

“Sveti arhejerejski sabor, u sjednici svojoj od 26/13 maja 2006. godine pod AS broj 95/zap. 208 doneo je sledeću odluku:

‘U ime Svete, Jedinosušne i Nerazdeljive Trojice, saglasno sabornom ustrojstvu Jedne, Svete, Saborne i Apostolske Crkve Hristove od apostolskih vremena do dana današnjega, shodno 34. Apostolskom pravilu, a s ciljem da se ne povredi i ne izgubi Sloboda koju nam je dao svojom krvlju Gospod naš Isus Hristos, Oslobodilac sviju ljudi’ i da se u život Crkve ne bi ‘podvukla gordost svetske vlasti’ (8. kanon Vaseljenskog sabora);

U duhu očuvanja jedinstva Crkve i vekovnog poretka drevne 1920. godine vaspostavljene Pećke Patrijaršije, priznatog i potvrđenog stečenim pravima i običajima kao i saglasnošću sveukupne Pravoslavne Crkve vaseljenske (Sv. Tomos Carigradske Patrijaršije, broj 1148 od 19. februara 1922. godine);

Poštujući ugled Mitropolije crnogorske i njenu istorijsku ulogu u životu Crne Gore, koja je ponovo stekla svoju državnost, kao i šire radi što uspešnijeg ostvarivanja spasonosne misije Crkve, ovaj Sveti Arhejerejski Sabor odlučuje:

Pravoslavnu crkva u Crnoj Gori sačinjavaju Eparhije Srpske Pravoslavne Crkve: Crnogorsko-primorska, Budimljansko-nikšićka, kao i delovi eparhija Mileševske i Zahumsko-hercegovačke.

Episkopi navedenih eparhija sačinjavaju Episkopski Savet Pravoslavne Crkve u Crnoj Gori, koji će se pod predsedništvom Arhiepiskopa Cetinjskog (kako glasi njegova stara titula) i Mitropolita Crnogorsko-primorskog, po potrebi sastajati radi Savetovanja i donošenja odluka iz njegove nadležnosti.

Jedna od osnovnih dužnosti Episkopskog Saveta Pravoslavne Crkve u Crnoj Gori jeste da u saradnji sa državom Crnom Gorom i njenim nadležnim organima pokrene i da pomaže izradu i donošenje Zakona o položaju Pravoslavne Crkve i različitih verskih zajednica u Crnoj Gori; da preduzme sve potrebne mere u cilju zaštite sveukupne duhovne i materijalne pokretne i nepokretne imovine Pravoslavne Crkve u Crnoj Gori, kao i na donošenju Zakona o restituciji nacionalizovane i oduzete crkvene imovine posle Drugog svetskog rata.

O svome radu Episkopski Savet Pravoslavne Crkve u Crnoj Gori je dužan, shodno utemeljenom kanonskom poretku da izveštava Arhijerejski Sabor”.1

Razumijevanje sadržine i značaja ove odluke nije moguće bez osvrta na istoriju crnogorskog pravoslavlja od početka 20. vijeka. Naime, Ustav Svetog sinoda u knjaževini Crnoj Gori, donesen 1904. godine, počinje članom koji glasi: “Avtokefalna pravoslavna Mitropolija u Knjaževini Crnoj Gori, kao član jedne svete katoličanske i apostolske crkve kojoj je pastirenačelnik i glava Gospod i Bog naš Isus Hristos, čuva jedinstvo u dogmatima i kanoničkim ustanovama sa svima drugima pravoslavnima avtokefalnim crkvama, i ovo će jedinstvo ona čuvati i održavati dovijeka.”2

Određenjem “Avtokefalna pravoslavna Mitropolija u Crnoj Gori” počinje drugi član, u kojem se precizira da nju sačinjavaju: 1) Cetinjska arhiepiskopija, sastavljena iz sviju plemena koja se nalaze na desnoj strani rijeke Zete, sa dodatkom varoši Podgorčke i Plemena zetskog. Upravlja ovom arhiepiskopijom, cetinjski arhiepiskop koji je ujedno i poglavica sve pravoslavne crkve u Crnoj Gori sa naslovom Mitropolita crnogorskog i brdskog i primorskog. / Stolica je cetinske arhiepiskopije prestonica države-Cetinje./ 2) Zahumsko-rasijska eparhija, sastavljena iz sviju plemena koja se nalaze na lijevoj strani rijeke Zete. Upravlja ovom eparhijom zahumsko-rasijski episkop./ Stolica je zahumsko-rasijske eparhije u manastiru Ostrogu.”3

Godinu kasnije donijet je Ustav za Knjaževinu Crnu Goru u kojem je proklamovano: “Državna vjera u Crnoj Gori je istočno-pravoslavna./Crnogorska crkva je aftokefalna. Ona ne zavisi ni od koje strane Crkve, ali odražava jedinstvo u dogmama sa istočno-pravoslavnom Vaseljenskom crkvom./Sve ostale priznate vjeroispovijesti slobodne su u Crnoj Gori.”4

Poređenja radi, identično određenje nalazi se u Ustavu Kraljevine Srbije iz 1888. godine: Dražavna je vjera u Srbiji istočno-pravoslavna. Srpska crkva je aftokefalna. Ona ne zavisi ni od koje strane Crkve, ali odražava jedinstvo u dogmama sa istočnom Vaseljenskom crkvom.”5

Kao posljedica Podgoričke skupštine na “izvanrenoj sjednici Svetog sinoda pravoslavne crkve u Crnoj Gori”, 16. decembra 1918. godine, na kojoj je bio prisutan dio članova Sinoda: Mitropolit Crne Gore Mitrofan Ban, Mitropolit Pećki dr Gavrilo Dožić, Episkop Nikšićski Kiril Mitrović, i Sinodski sekretar đakon Ivo Kaluđerović”, sa jednom tačkom dnevnog reda: Da se nezavisna Srpsko-Pravoslavna Sv. Crkva u Crnoj Gori ujedini s autokefalnom Pravoslavnom Crkvom u Kraljevini Srbiji”, donijeto je “Riješenje: Pošto je Velika Narodna Skupština Srpskog naroda u Crnoj Gori održana u Podgorici 13 novembra 1918. godine donijela odluku, da se neazavisna Crna Gora ujedinisa Kraljevinom Srbijom to i prisutni članovi Sinoda nalaze cjelishodnim i opravdanim da se Sv. autokefalna Crkva u Crnoj Gori ujedini sa nezavisnom Pravoslavnom Crkvom u Kraljevini Srbiji, a zajedno sa ovom sa cijelom Sv. Srpsko-Pravoslavnom Crkvom u novoj državi Srba, Hrvata i Slovenaca.”6

Vaseljenski patrijarh Meletije u Tomosu od 19. februara 1922. godine, konstatuje da u granicama ovog ujedinjenog Kraljevstva SHS ušle su i Avtokefalne Pravoslavne Crkve: Karlovačka i Crnogorska, kao i dvije dalmatinske eparhije: Zadarska i Bokokotorska; a zajedničkom odlukom predsjednika ovih crkava sakupljenih na Saboru proglašeno je njihovo upravno jedinstvo sa Srpskom Crkvom u jednu avtokefalnu Crkvu pod imenom “Avtokefalna Ujedinjena Pravoslavna Crkva Kraljevstav SHS”. Ovu odluku patrijarh Meletije je utemeljio u stavu da je “svojstveno dobrom uređivanju i kanonskom poretku, da podešava i uređuje granice crkvene uprave prema političkim promenama koje se dešavaju u koliko je to dozvoljeno Svetim Crkvenim zakonima, kako bi se upravljanje crkvenim poslovima vršilo bez teškoća i sa cjelishodnošću i kako bi od toga proizilazila veća korist za hristoimeni narod.”7

U tom smislu, došlo je do ukidanja autokefalnosti Crnogorske crkve. Iako je ukazom regenta Aleksandra Karađorđevića od 17. juna 1920. godine, kojim je, “saglasno sa odlukom zbora svih srpskih arhijereja iz Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca od 13/26. maja 1919.. godine, proglašeno “Ujedinjenje svih pravoslavnih crkvenih oblasti u Kraljevstvu Srba, Hrvata i Slovenaca…8 … u jednu Avtokefalnu Ujedinjenu srpsku pravoslavnu crkvu Kraljevstva SHS,” konstitutivni elementi do tada autokefalne Crnogorske crkve nastavili su da postoje i u novoj crkvenoj organizaciji i novom odnosu sabornosti i primata.

Tri vrste primata razlikuju se u Pravoslavnoj crkvi: regionalni primat mitropolita-arhiepiskopa, koji predsjedava sinodu episkopa određenog geografskog područja, odnosno provincije, primat poglavara autokefalne ili autonomne crkve, koji predsjedava sinodu u sastavau svih ili reprezentativnog broja episkopa te crkve, a može se titulisati kao arhiepiskop, mitropolit, katolikos, ili patrijarh; i na kraju, jedinstveni primat Vaseljenskog patrijarha”.9

Primijenjeno na Crnogorsku crkvu, Mitrofan Ban je izgubio status arhiepiskopa drugog tipa kao predstojatelj i prvi među jednakim episkopima Crnogorske crkve, postajući jedan od episkopa Autokefalne ujedinjene pravoslavne srpske crkve u Kraljevini SHS, iako sa titulom “mitropolit crnogorsko brdski i primorski, što djelimično odgovara prvom tipu primata, dok je novi primat dat mitropolitu Srbije kao “Avtokefalne Ujedinjene srpske pravoslavne crkve”.

Činjenica da je cetinjska mitropolitska katedra sa nivoa arhiepiskopije “spuštena” na nivo episkopije ne znači diskonuitet njenog postojanaja i funkcionisanja istovremeno sa eparhijama Zahumsko-rasijskom i Pećkom sve do donošenja Ustava Srpske pravoslavne crkve 1931. godine, kojim je osnovana Crnogorsko-primorska eparhija sa sjedištem na Cetinju i mitropolitom na njenom čelu.10

Kada je riječ o novijem vremenu, u Ustavu Republike Crne Gore iz 1992. godine proklamovano je: “Pravoslavna crkva, Islamska vjerska zajednica, Rimokatolička crkva i druge ispovijesti su odvojene od države.11

Pojam “Pravoslavna crkva”mogao se odnositi jedino na Mitropoliju crnogorsko-primorsku, jer je njoj konkurentna Crnogorska pravoslavna crkva, osnovana godinu kasnije, a registrovana 2000. godine shodno Zakonu o pravnom položaju vjerskih zajednica SR Crne Gore iz 1977. godine.

Odlukom Svetog arhijerejskog sabora Srpske pravoslavne crkve od 26. maja 2006. godine, koja je stavljena van snage na Saboru održanom 2021. godine, došlo je do izvjesnog organizacionog prilogođavanja Srpske pravoslavne crkve novoj političkoj stvarnosti i državnom uređenju, iako za kanonsko-pravni osnov ona nema kanon 38 Trulskog sabora “da podjela crkvenih poslova slijedi državnu i građansku podjelu”, već 34 apostolsko pravilo: “Episkopi svakog naroda treba da poznaju prvoga od njih i da ga smatraju kao glavu, i ništa važnijega da ne preduzimlju bez njegovoga znanja, negov svaki neka preduzimlje samo ono što se tiče njegove eparhije i podrućnih mjesta. Ali ni onaj prvi Episkop neka ne čini ništa bez znanja sviju ostalih Episkopa. Jer će tako biti jednodušnost i proslaviće se Bog kroz Gospoda u Svetom Duhu, Otav i Sin i Sin i Sveti Duh.”

Jasno je da je ovim cetinjska Mitropolitska katedra ostala u prvom tipu primata (“regionalni primat mitropolita-arhiepiskopa, koji predsjedava sinodu episkopa određenog geografskog područja, odnosno provincije”), sa mitropolitom kao arhiepiskopom po časti.

Sadržajem akta pod nazivom Temeljni ugovor između Crne Gore i Srpske pravoslavne crkve verifikuje se ukidanje titule arhiepiskopa i po časti, kao i naziva Pravoslavna crkva u Crnoj Gori.

Time se ignrišu istorijski izvori prvog reda o istoriji crnogorskog pravoslavlja.

PS: Iz svega navedenog jasno je da prijedlog ugovora sa Crkvom Srbije predstavlja neku vrstu zvanične revizije istorije i brisanje postojanja istorijske činjenice o postojanju autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve

PRILOG DRUGI

SVOJINA NAD MANASTIRIMA, CRKVAMA, HRAMOVIMA I DRUGIM OBJEKTIMA

(Naslov dao: Vesko Pejović)

– Odredba člana 7 stav 2 kojom se jemči Crkvi (čitaj: Srpskoj pravoslavnoj crkvi) nepovredivost prava svojine i državine nad manastirima, hramovima, zgradama i drugim nepokretnostima i prostorima u njenom vlasništvu, u skladu sa pravnim poretkom države, nepotrebna je i pravno neprihvatljiva iz sljedećih razloga:

1-Ustav Crne Gore(član 58 stav 1) jemči svakom pravnom ili fizičkom licu. Zaštitu od neopravdanog miješanja države u mirno uživanje svačije imovine propisuje i čl. 1 Protokola br. 1 uz Evropsku konvenciju o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda. Sa ova dva opšta pravna akta najviše pravne snage pravo svojine svakog subjekta u Crnoj Gori je normativno zajemčeno, tako da je ,,dodatno jemčenje ugovorom suvišno i neuobičajeno.

2-Prema Opštem imovinskom zakoniku za Knjaževinu Crnu Goru Valtazara Bogišića (čl. 14 stav 1, čl. 716. čl. 801 stav 1) i Ustavu pravoslavnih konsistorijuma (čl. 99. stav 2), Cetinjski manastir i drugi manastiri, pravoslavne crkve i druge crkvene ustanove, samostalna su pravna lica (imaonici), a to znači vlasnici pokretnih i nepokretnih stvari koje su „dobili darovštinom, nasljedstvom, zavještajem ili sličnim kojim zakonitim načinom“. Ova crkvena dobra se ne mogu „nikako prodavati ili inače ustupati bez naročita dopuštenja državne vlasti“. U ovom slučaju država se pojavljuje kao davalac saglasnosti na ugovor o otuđenju, a ne kao vlasnik crkvenih dobara. Ovaj svojinsko-pravni režim, koji je važio u Knjaževini Crnoj Gori nije se zakonitim načinom mijenjao do današnjeg dana. Kao dokaz tome su na stotine manastira i crkava upisanih u katastar nepokretnosti na njihovo ime, kao samostalnih imaonika (pravnih lica-vlasnika). Takođe, ovi imaonici su i danas aktivno i pasivno legitimisana lica u sporovima pred sudovima i drugim državnim organiama.

3-Nesporno jeda su u Crnoj Gori vlasnici pojedinih zakonito stečenih hramova, crkava, zgrada i drugih nepokretnosti i Mitropolija crnogorsko-primorska i eparhije Budimljansko-nikšićka, Mileševska i Zahumsko-hercegovačka, kao samostalna pravna lica.

4-Nesporno je takođe da Srpsku pravoslavnu crkvu, kao njen organski dio, čine i Mitropolija crnogorsko-primorska i eparhije Budimljansko-nikšićka, Mileševska i Zahumsko-hercegovačka. Međutim, u svojinsko pravnom smislu, to nije tako. Mitropolija crnogorsko-primorska i eparhije Budimljansko-nikšićka, Mileševska i Zahumsko-hercegovačka su pravna lica (vlasnici) isto kao što je to i Srpska pravoslavna crkva sa sjedištem u Beogradu. To dalje znači da su one pojedinačno samostalni vlasnici pravoslavnih crkava, manastira, hramova i drugih nepokretnih dobara koje su stekle “darodavštinom, nasljedstvom, zavještanjem ili sličnim kojim zakonitim načinom.

Iz principa isključivosti prava svojine proizilazi pravilo po kome na jednoj stvari ne mogu postojati dva ili više prava svojine. Tako na primjer: pravo svojine na dobrima Cetinjskog manastira kao samostalnog pravnog lica (imaonika) isključuje pravo svojine Mitropolije crnogorsko-primorske ili pravo svojine Srpske pravoslavne crkve ili pravo svojine nekog drugog pravnog subjekta. Takođe, pravo svojine Mitropolije crnogorsko-primorske na Hramu Hristovog vaskrsenja isključuje pravo svojine Srpske pravoslavne crkve ili nekog drugog pravnog subjekta i sl. Prema tome, u svojinsko-pravnom smislu, Srpska pravoslavna crkva kao samostalno pravno lice nije vlasnik pravoslavnih hramova, crkava, manastira i drugih nepokretnosti u Crnoj Gori, osim onih na kojima je pravo svojine kao samostalno pravno lice stekla “darovštinom, nasljedstvom, zavještajem ili sličnim zakonitim načinom”. Zbog toga pravno je prihvatljivo da se pravo svojine na manastirima, hramovima, zgradama i drugim nepokretnostima, (samostalnim imaonicima-pravnim licima, Mitropoliji crnogorsko-primorskoj i eparhijama Budimljansko-nikšićkoj, Mileševskoj i Zahumsko-hercegovačkoj i drugim upisanim vlasnicima) jemči svim vlasnicima koji su pravo svojine upisali po punovažnom pravnom osnovu upravljenom na prenos svojine. Nevlasnicima se to pravo ne može jemčiti, jer ga nemaju. Isto važi za ona pravna lica koja su pravo svojine upisala u katastar nepokretnosti bez punovažnog pravnog osnova. Takva uknjižba je nezakonita.

Ustavno i konvencijsko jemčenje prava svojine nije potrebno dodatno garantovati Temeljnim ugovorom svim nespornim vlasnicima.

Odredba čl. 7 stav 4 radne verzije Temeljnog ugovora po kojoj se država obavezuje da u skladu sa sopstvenim pravnim poretkom izvrši uknjižbu svih neupisanih nepokretnosti na Mitropoliju crnogorsko-primorsku i na eparhije Budimljansko-nikšićku, Mileševsku i Zahumsko-hercegovačku. U CANU ocjenjuju da je i ova formulacija iz četvrtog stava člana 7 ,,nepotrebna i pravno neprihvatljiva iz sljedećih razloga:

1-Prema Zakonu o državnom premjeru i katastru nepokretnosti (član 112) obaveza organa državne uprave nadležnog za katastar nepokretnosti je da vrši upis u katastar nepokretnosti.

Postupak upisa počinje prijemom zahtjeva za upis ili isprave na osnovu koje se o upisu odlučuje po službenoj dužnosti. Prema tome obaveza upisa je zakonska obaveza nadležnog državnog organa, pod uslovom da su ostvarene formalnopravne i materijalnopravne pretpostavke za uknjižbu. Ponovno naglašavanje ove zakonske obaveze nadležnog državnog organa u Temeljnom ugovoru je nepotrebno i neuobičajeno.

2-Zahtjev za upis prava i činjenica u katastar nepokretnosti usvaja se rješenjem i dozvoljava upis ako:

1)prema podacima katastra nepokretnosti nema smetnje za upis;

2) je zahtjev u skladu sa sadržinom podnesene isprave;

3) isprava po vrsti, formi i sadržini ispunjava uslove za upis prava na nepokretnostima

Organ uprave je dužan da po ovom zahtjevu odluči u roku od 15 dana prijema zahtjeva-

3. U katastar nepokretnosti su kao samostalni imaonici (vlasnici) i dalje upisani brojni manastiri i crkve. Da bi se uknjižba u odnosu na njih kao knjižnih prethodnika izvršila na druge pravne subjekte, potreban je punovažni osnov za upis (zakon, izvršna odluka nadležnog organa, isprava o pravnom poslu sačinjena u skladu sa zakonom). Nedostatak nekog od ovih pravnih osnova činilo bi uknjižbu nezakonitom.

– Temeljni ugovor ne može biti punovažan pravni osnov za uknjižbu (iako se to u tekstu ugovora izričito ne kaže). Isto tako, nije uobičajeno da se njime „pojačava“ izvršenje zakonske obaveze nadležnog državnog organa, pod uslovom da su ostvareni uslovi za uknjižbu.

III

Temeljnim ugovorom se ne može riješiti svojinsko-pravni režim na pravoslavnim manastirima, hramovima i drugim crkvenim dobrima. U Crnoj Gori ova pitanja su isuviše složena i zahtijevaju podrobniju analizu i rješenja. Čini se da se ona ne mogu riješiti bez donošenja specijalnog zakona o svojini vjerskih zajednica, u kome bi se uvažila tradicija, običaji, rješenja Opšteg imovinskog zakonika za Knjaževinu Crnu Goru, rješenja Ustava pravoslavnih konsistorijuma, pozitivno-pravna rješenja, uporedno-pravna rješenja, kao i rješenja i standardi u pravu Evropske unije – zaključuje se u pravnoj ekspertizi CANU.

1-Odluka Svetog arhijerejskog sabora Srpske pravoslavne crkve AS br. 95/zap. 208 odm 26. maja 2006. godine.

2-Ustav Svetog sinoda u Knjaževini CG, član 1

3-Ibidem, član 2.

4-Ustav za Knjaževinu CG, član 40

5-Ustav Kraljevine Srbije, član 3

6-Sveti sinod Kraljevine CG, broj 1169, CT, 16.12.1918.

7-Tomos vaseljenskog patrijarha Maletija IV i Sv. sinoda Vaseljenske patrijaršije u Carigradu od 19. februara 1922. godine, broj protokola 1148.

8-“… a naime: Arhiepiskopije beogradske i Mitropolije Srbije, Arhiepiskopije Karlovačke i Mitropolije srpske sa dalmatinskim episkopijama dalmatinsko-istrijskom i bokokotorskom, Arhiepiskopije Cetinjske i Mitropolije Crne Gore, Brda i Primorja, …

9-Thomas FitzGerald, Conciliarity, Primacu and Episkopacy”, St. Vladimir’s Theological Quarerly, 1994/1, 35.

10-Ustav Srpske pravoslavne crkve (1931), član 12 stav 2, tačka (20) i stav 3

11-Ustav Republike Crne Gore 1992, član 11 stav 1

PRILOG PRIPREMIO: VESKO PEJOVIĆ