Cetinje :: Moj grad

Arhivska služba u Crnoj Gori

Posted on 09. May, 2017 by Vesko Pejović in Iz kulture, Valorizacija prošlosti

U okviru tradicionalne arhivske manifestacije “Neđelja arhiva”, Državni arhiv Crne Gore i Matica crnogorska Ogranak Cetinje upriličili su juče (08.05.2017 u 11h) predavanje na temu: Arhivska služba u Crnoj Gori. O istorijatu i razvoju Arhivske službe u Crnoj Gori govorio je Srđan Pejović, pomoćnik direktora DA CG.

O ARHIVIMA

Od pojave pisma bilježi se i dokumentuje većina aktivnosti u određenom društvu. Tako nastaju zapisi koji čuvaju tragove i poruke prošlosti a pomoću kojih se prenosi znanje i iskustvo.

Prvi oblici ovakvog ljudskog djelovanja u svijetu vezuju se za dvorove vladara u Starom vijeku u Mesopotamiji (zapisi na glinenim pločicama), potom kod starih Grka (7. vijek p.n.e.) Rimljana (5. v.p.n.e.), zatim tokom Srednjeg vijeka do današnjih dana.

U Atini u VI st. prije naše ere postoji arhiv, smješten u Metroonu, hramu Majke bogova, a čuvao je ugovore, zakone, zapisnike narodne skupštine.

U Rimu su državne akte čuvali u Saturnovu hramu (Aerarium Saturni) i u Tabulariumu, podignutom 78. godine prije naše ere na padinama Kapitola.

Vododjelnicu evropske civilizacije predstavlja pad Rimskog carstva. Ovaj događaj presudno utiče na civilizaciju prvenstveno zapadne Evrope koja ulazi u period ranog srednjeg vijeka koji karakteriše ”umiranje” antike i njenih tekovina, što se odnosi i na pismenost, odnosno nastajanje i čuvanje dokumentacije. Suštinski ovo je osnovna karakteristika zapadnoevropske civilizacije (osim određenih izuzetaka koji baštine tradiciju antike) sve do ”Karolinške renesanse” koja je izraz ”obnove” državne i crkvene organizacije na temeljima antike. Pored ostalog, opet se počinje sa dokumentovanjem određenih aktivnosti i razvija se pismenost. U srednjem vijeku se kao medijum za bilježenje najviše koristi kamen a i pergament. Najčešća vrsta srednjevjekovne dokumentacije su povelje koje su sačinjavane u određenoj formi i prema zadanim pravilima kako bi bile vjerodostojno dokazno sredstvo. Ova dokumentacija je najčešće dokaz o posjedu ili nekom feudalnom pravu, odnosno vlasti pa se čuvaju sa ostalim dragocjenostima u riznicama te se radi o tezaurisanoj, nedostupnoj dokumentaciji. Pojedini feudalni vladari čuvali su svoje arhive u kulama, crkvama i palatama (archiva stataria), dok su drugi nosili sa sobom dokumentaciju zavisno od mjesta boravka dvora (archiva viatoria). Za razliku od vladarskih, crkveni arhivi su puno bolje sačuvani, jer crkva ima stabilnu organizaciju.

Francuska revolucija je na principima jednakosti, bratstva i slobode iznjedrila i značajnu tekovinu – čovjekovo pravo na arhivalije.

Ova tekovina predstavlja prekretnicu i temelj za formiranje savremenih arhiva, jer oni gube karakter zatvorenog, tajnog, feudalnog, sredstva za čuvanje dokumentacije posjeda i vlasti, te čovjek ostvaruje pravo na informaciju, znanje, a nauka pravo na svoje izvore.

Arhivski dokument je jedinstven i nezamjenljiv i ima višestruk značaj – kao primarni istorijski izvor, dokazno sredstvo, izvor informacija i kao značajno kulturno dobro.

Svako društvo ima potrebu i interes da sačuva zapise koje povezuje sa svojim identitetom, vrijednostima, dostignućima i sl., a isto tako da ih ostavi kao baštinu i obezbijedi im trajnost.

Iz te potrebe nastaju arhivi.

Arhivi su ustanove zadužene za trajno čuvanje i zaštitu arhivalija, njihovu stručnu obradu i pružanje informacija iz arhivskih izvora.

ISTORIJAT I RAZVOJ ARHIVSKE SLUŽBE U CRNOJ GORI

Pregled stvaralaca dokumentacije, vladarskih i crkvenih kancelarija, skriptorijuma i biblioteka do kraja XV vijeka

Još u doba Vojislavljevića na dvoru Dukljanskih vladara funkcioniše organizovana administracija i djeluje državna odnosno dvorska kancelarija iz koje su proizišli prvi domaći istorijski spisi. Poznato je da je iz takve kancelarije kralja Mihaila potekao i akt kojim on od pape Grgura VII traži kraljevsku krunu. Iz tog vremena sačuvan je i pečat Bodinovog sina Đorđa o kojem je pisao bugarski naučnik Boris Gerasimov. Poznata su dokumenta iz doba kralja Bodina (1082-1108) i kralja Đorđa (dokument iz 1115. godine). Iz ovog perioda potiče i pontifikal Kotorske biskupije (između 1090-1123) koji je vjerovatno nastao u Kotorskom skriptorijumu a koji se nalazi u Lenjingradu. Na području Dukljanske države bilo je više benediktinskih manastira u kojima su postojale škole i biblioteke. Isprave koje su nastajale u kancelariji Vojislavljevića pisane su na latinskom jeziku što se proteže kao praksa sve do dolaska Balšića na vlast kada je latinska kancelarija u potpunosti zamijenjena ćirilskom a latinski jezik narodnim.

U ovom periodu nastao je i čuveni Ljetopis popa Dukljanina koji je vjerovatno napisao barski nadbiskup Grgur, a koji je, iako često osporavan, još češće korišćen kao izvor za istorijsku nauku. U samom Ljetopisu, kada se govori o Duvanjskom saboru, jasno se ističe važnost ”starih” dokumenata u smislu njihove pouzdanosti kao isprave, kao što je uočljiva i važnost njihovog čuvanja. U ovom periodu nastala je legenda o Vladimiru (sv. Vladimir) i Kosari koja predstavlja prve osnove književnosti među slovenskim plemenima na Balkanu.

Kasnije, kada je Duklja potpala pod uticaj i hegemoniju Raške, nastavlja se tradicija veoma bogate službene prepiske koju je najstariji Nemanjin sin Vukan, kao kralj ove zemlje, vodio sa susjednim vladarima.

U ovom periodu u primorju djeluje i skriptorijum u Franjevačkom manastiru na Gurdiću koji je bio zadužbina kraljice Jelene, žene Uroša I, kćerke zadnjeg latinskog cara u Carigradu Balduina de Courtenay . Kraljica Jelena je dovela na Gurdić Malu braću iz Dubrovnika u kojem je već postojao skriptorijum. Poznato je da je odredbama opšteg zbora Franjevačkog reda iz 1260.godine, koji je održan u Narboni propisana i obaveza da se braća posvete prepisivanju knjige, tako da su to obavljali i u ovom samostanu.

Crkveni, gradski i notarski arhivi su najstariji. Ovdje treba istaći da su primorski gradovi prilično sačuvali srednjevjekovne fondove, bilo da se radi o komunalnim, notarskim ili crkvenim arhivima, bilo pak da se radi o porodičnim zbirkama patricijata.

Na teritoriji današnje Crne Gore interesantan je Kotor, jer već rano nailazimo na notare, čija je služba bila podržavljena, pa se može smatrati da je notar prvi arhivista fonda koji je nastajao pod njegovim rukama. Prva isprava u Kotoru je iz 1124. godine. Nju je sastavio sam biskup (Ursacius episcopus). Prvi pomen notara javlja se na povelji iz 1200.godine (Junius presbyter). Petar Vitin (Petrus Viti) je ime notara koji se pominje na kupoprodajnom ugovoru iz 1309. godine i kasnije 1326. godine, kao notara prve sačuvane sudsko-notarske rukopisne knjige. U Kotorskom Statutu, u članu 435.,određuje se i gdje se rukopisi arhiviraju, odnosno čuvaju, tako da u periodu prije Mletačke uprave postoje tri arhivska spremišta za odlaganje dokumenata. To su relikvijar katedrale sv.Tripuna, opštinska kancelarija i notareva kancelarija sa spremištem pri sudu . Upravo zahvaljujući ovako organizovanom načinu čuvanja dokumenata, ona su sačuvana do danas, i čine najvrednije fondove Istorijskog arhiva u Kotoru.

U Herceg Novom se sa notarom susrijećemo, nešto kasnije, u 15. vijeku. Veoma rano pominju se i neke privatne knjižnice u Zeti, među kojima i biblioteka porodice kralja Vladislava (1281) koja je posjedovala oko 30 rukopisnih knjiga, kao i biblioteka kraljice Jelene Anžujske, te raznih dvorjana i velikaša.

U doba Zetske države veoma je značajan rad vladarskih kancelarija na dvoru Balšića, kao i kasnije Crnojevića. Iz ovog perioda, na jednoj povelji koja je nastala u kancelariji Đurđa Balšića, pojavljuje se po prvi put i ime sekretara (logoteta) po imenu Vitko, koji je pisao ovu povelju 1373. godine. Dokumenta nastala u ovim kancelarijama svjedočanstva su prvog reda o dinastičkim odnosima, državnoj teritoriji, titulama dinasta Balšića (zupani Zente -1369, nešto kasnije dominus Zente … gospodin Balša) , itd.

U ovom kao i u ranijim periodima u Zeti, osim vladarske, postoji i mitropolitska kancelarija. Podatak da je 1252. godine nastala jedna knjiga po naređenju Zetskog mitropolita Neofita svjedoči o tome. Mitropolitski arhiv je čuvan na Vranjini do preseljenja na Cetinje, mada je nimalo beznačajan dio ostao u manastiru na Vranjini, koji je propao 1842.godine, kad je Osman paša Skopljak razorio manastir.

U doba Zetske države u vrijeme Balšića, kasnije Crnojevića, prepisivačka i iluminatorska aktivnost doživjela je procvat. Ova aktivnost se odvijala u manastirima i crkvama koji su se nalazili u basenu Skadarskog jezera (Starčevo, Moračnik, Beška, Vranjina, Goričani…), gdje je bilo više skriptorijuma, iz kojih je sačuvano nekoliko manuskripata (Prolog, XIV vijek, Četvorojevanđelje, kraj XV vijeka, Cetinjski psaltir iz 1414/23, Šestodnev iz 1439/40, Gorički zbornik iz 1441/42, Vlastareva sintagma iz 1453, Praznični minej iz 1483, Časlovac iz 1486.godine i tako dalje). ,,Slobodno se može konstatovati da je to bila jedna od najpoznatijih škola književnog i umjetničkog stvaralaštva sa veoma dugom tradicijom i poznatim imenima književnika i iluminatora koji su ovu školu obilježili”. Potpuno se slažemo sa ovom konstatacijom Rajke Vujošević pa vrijedi da pomenemo i imena starca Makarija, Mine, Nikona Jerusalimca, Jelene Balšić, dijaka Dimitrija, Nikole Kosijera, kojima možemo pridati i imena poznatih majstora Makarija-štampara knjiga u štampariji Crnojevića i Pahomija koji je radio u štampariji Božidara Vukovića u Veneciji, a bio je ,,ot ostrov Dioklecijanskago jezera ….” koji su očigledno bili u vezi sa prepisivačkom školom Skadarskog jezera, prije svega zbog stilskih karakteristika i načina korišćenja slikanih ukrasa za izradu drvoreza kojim su ukrašavane knjige izdate u ovim štamparijama. U periodu od XII do XV vijeka takođe rade poznati skriptorijumi na području Sjeverne Crne Gore: Bijelo Polje sa crkvom sv.Petra i Pavla i manastirom Nikoljcem; Vrhbreznički skriptorijum kraj Pljevalja; manastir Morača i dr. U doba Crnojevića nastavlja se tradicija veoma razvijene administracije, iako se, pod pritiskom istorijskih prilika, državni i duhovni centar seli ka planinskom i teško pristupačnom dijelu Crne Gore, na Cetinje. Teškom mukom, u nepovoljnim prilikama, Crnojevići su uspijevali da sačuvaju i unaprijede kulturnu baštinu svog naroda. Državno i duhovno središte Crne Gore postaje Cetinje, jer već u jednom ugovoru iz 1482. godine, o razgraničenju između Ivana Crnojevića i Mlečića, stoji da jedan primjerak ostavljen ,,U njegovu kancelariju na Cetinju”. Upravo u ovom bremenitom periodu i krajnje nepovoljnim prilikama po Crnu Goru i njenu samostalnost, nastaje prva štampana knjiga kod Južnih Slovena u štampariji koju je osnovao Đurađ Crnojević. Od knjiga iz te štamparije sačuvan je Oktoih prvoglasnik, jedan list Oktoiha petoglasnika, nekoliko listova Molitvenika i Psaltir. Iz testamenta Đurđa Crnojevića, pisanog u Milanu, jasno se vidi kolika je njegova briga za kulturnu baštinu kada svojoj ženi Izabeti zavještava i obavezu da vrati, između ostalog, i sve rukopise manastiru sv. Marije na Cetinju.

Nastajanje, čuvanje i korišćenje arhivske građe za vrijeme vladika iz raznih plemena i prvih Petrovića

Od kraja XV vijeka pa nadalje crnogorski mitropoliti nastavili su da sakupljaju i čuvaju dragocjenosti, stare dokumente, rukopisne i štampane knjige. Isto tako nastavlja se i sa prepisivačkom aktivnošću u Cetinjskom manastiru koji postaje duhovno središte Crne Gore. Ne bez osnova, početak rada Cetinjske prepisivačke škole mogao bi se vezati za period kada se formira Cetinje kao grad i Cetinjski manastir. Iz zadnjih decenija XVII i sa početka XVIII vijeka otkriveno je više rukopisa koji pokazuju da je i u ovom periodu postojala prepisivačka radionica. Interesantan je popis episkopa Ruvima koji je, po povratku iz izgona 1593.godine, popisao knjige koje je zatekao u Cetinjskom manastiru (42 komada).

Koliko god da su svjetovni i duhovni vladari Crne Gore uviđali značaj i cijenili važnije dokumente, koje su obično kod sebe i čuvali, toliko je zla istorijska sudbina Crne Gore otežavala i praktično onemogućavala, vrlo često, da se taj dio dokumentarne baštine sačuva do naših dana. Danas, kada razmatramo nastanak i istorijat dokumenata od istorijske vrijednosti za Crnu Goru,zaključujemo da je to dobrim dijelom jedan dugačak popis uništavanja, odnošenja i propadanja.

Kada je Crnojevića manastir razoren 1692.godine propao je i značajan dio arhivskog fonda koji se tu čuvao, jer je već ranije bio prenešen iz dvora. Značajan je podatak da je prvi vladika iz porodice Petrovića, Danilo I (1697-1735), prikupio dio dokumenata koji su spašeni i pohranio ih u obnovljenom manastiru, tako da vladika Vasilije 1763. godine piše Dubrovačkom knezu da se neki dokumenti nalaze ,,u našu kanzelariju černogorsku na Cetinje”. Ovo jasno svjedoči o značaju dokumenata koji se nalaze na Cetinju, načinu organizacije rada sa njima kao i o karakteru vlasništva nad njima, za koji možemo zaključiti da je opštenarodni. Mitropolit Sava žali se mletačkom duždu zbog pljačke i rušenja manastira Stanjevića i Majina od strane Mletačke vojske. Predvođena sa dva oficira Mletačka vojska je odnijela i ,,..carske zavjete Hristijanskih vladara…” Ovo je samo jedan u nizu primjera kako se, sa bilo koje strane, pljačkala kulturna baština crnogorskog naroda.

U ovom periodu veoma je značajna djelatnost energičnog Mitropolita Vasilije Petrovića. On, u skladu sa svojim shvatanjima i diplomatskim potrebama, oživljava prepisivačku i književnu djelatnost u Crnoj Gori. Kao plod njegovog rada, poznavanje isprava i potreba, nastala je istorija o Crnoj Gori, sa ciljem da ruskim čitaocima predstavi istoriju i državnu tradiciju Crne Gore. Značajan je njegov napor na sastavljanju Cetinjskog ljetopisa, vjerovatno sa istim ciljem. On je najveći dio rukopisa prepisao sa raznih predložaka. Cetinjski ljetopis je specifičan jer su u njega umetnuti prijepisi povelja crnogorskih vladara. Vladika Vasilije je, u cjelini ili fragmentarno, prepisao sve povelje Crnojevića koje su mu bile dostupne. Po sadržini i strukturi Ljetopis čine karakterističnim upravo unesena brojna dokumenta iz raznih vremena . Očigledno je da se pri sastavljanju ovog rukopisa autor služio mnogim izvorima, literaturom i predanjem. Prijepisa Cetinjskog ljetopisa nalazimo u Rusiji (Odesa, Petrograd…), Bugarskoj i drugim zemljama. Uprkos činjenici da je više puta prepisivan i prevođen zapostavljen je kao istorijski izvor. Slažemo se sa zaključkom Božidara Šekularca koji konstatuje „Iako se po svojoj namjeni i sadržini Ljetopis ne može uzeti kao pouzdan izvor za opštu istoriju, onamo gdje se nje dodiruje, on je neosporno valjan izvor za istoriju Crne Gore čak i onamo gdje se ličnim reminiscencijama oživljuje istorijsko pričanje” . Vrijedi spomenuti da ljetopisi u Crnoj Gori imaju dugu tradiciju, od najstarijeg- Ljetopisa popa Dukljanina, zatim Koporinjskog (1453), Vrhobrezničkog (do 1651), Crkvenog ljetopisa Andrije Zmajevića, Podgoričkog (1738), Savinskog (XVII vijek) do Pivskog (od 1921-1926).

Narodna kancelarija

Doba Petra I Petrovića ( 1784-1830) označava period krupnih promjena i značajnih rezultata na planu unutrašnjeg ustrojstva i reorganizacije države. Donošenjem Zakona opšteg Crnogorskog i brdskog kao i ustanovljavanjem Praviteljstva, Petar I uspijeva da zajedno sa ,,zborom crnogorskog opštestva” postigne unutrašnje jedinstvo i ustanovi mehanizme koju uređuju bitna pitanja; od odbrane zemlje pa do svakodnevnog života naroda. Kako kaže B. Pavićević, donošenjem Zakonika i izborom zemaljskog Praviteljstva iskazana je spremnost Crne Gore, da kao organizovana državna zajednica, uđe u evropsku porodicu naroda. Pri crnogorskom Praviteljstvu i Sudu osnovana je kancelarija nazvana narodna kancelarija, koja je s obzirom na upliv i ulogu Petra I u praviteljstvu zemlje, u izvjesnom smislu bila i njegov organ.

Ovdje nalazimo začetke organizovane arhivske djelatnosti, jer kancelarija biva organizovana po sektorima rada. Dokumenta se povezuju i numerišu, vode se registri itd. Za rad kancelarije zaduženi su sekretari. Prema potrebama kancelarija je imala i više sekretara; 1811 godine, trojicu. Pomenućemo imena nekih od njih: đakon Aleksije, opat Franjo Dolči, Jakov Stefanović, Simeon Orović, Sima Milutinović i dr. Iz ovog perioda poznato je postojanje ”zapisne knjige”, koja je predviđena članom 22. Zakonika kao i obaveza da se u njoj upisuju arhivirani dokumenti. Ovo je omogućilo da se na organizovan način sačuvaju dokumenta Praviteljstva, kao i dokumenta iz ranijih perioda koja su do tada sačuvana, jer su podlijegala istom režimu rada.

Na sva izdata dokumenta, u narodnoj kancelariji, stavljani su odgovarajući pečati vrhovnog organa vlasti zemlje (Mohur sve Crne Gore, pečat opšti crnogorski, crnogorskog praviteljstvujušćega senata pečat). Narodni sekretari su ponekad vršili i određene političke funkcije poput učestvovanja u delikatnim raspravama između bratstava, plemena, sela. Vršili su i umire između zakrvljenih, zatim posredovali između Crnogoraca i primoraca i tumačili poruke vladara. Jedna od funkcija narodne kancelarije bila je i održavanje neposrednih veza sa diplomatskim predstavnicima drugih država. Ovo je rađeno putem opunomoćenih izaslanika čija su punomoćja i ovlašćenja sadržavala jasne instrukcije za djelovanje (Sava Plamenac, ”grof” Davidović – ”Crnojević” i dr.).

Imajući u vidu značaj funkcije koju je narodna kancelarija ostvarila kao organ Praviteljstva i mitropolita – vladara Petra I u potpunosti je prihvatljiv zaključak Đoka Pejovića da ” sačuvani dio arhive narodne kancelarije, ustvari kopije akata koji su nastajali u njoj, sadrži najautentičnije podatke o višestrukom značaju njenoga rada u ostvarivanju funkcija crnogorsko-brdske države, čije tendencije razvitka u raznim pravcima i na određen način ona izražava”

Prenošenje arhivske građe iz manastira u Biljardu – Njegoševa istraživanja arhivske građe, načini korišćenja

Petar II Petrović je, za svoje vladavine (1830-1851), nastavio sa uhodanim načinom vođenja administativnog poslovanja. On je uveo ”ishodjajšči žurnal”, knjigu u koju su unošene kopije zvanične državne prepiske. Pored ove knjige, još od 1837. godine, vodi se Protokol Senata sve do 1873. godine. Pominju se još i Protokol kriminalni i Knjiga umira.

Petar II Petrović Njegoš je 1834.godine naredio da se pretrese i razgleda Cetinjska arhiva. Tom prilikom je, po kazivanju narodnog sekretara Milakovića, probrao najvrednija dokumenta i zadržao ih na čuvanje kod sebe. Milakoviću je predao na čuvanje drugi dio te dokumentacije, dok je najmanje vrijedni dio Arhiva odložen, na isti način kao i do tada, u manastiru.

Isti ovaj događaj Milorad Medaković navodi kao ilustraciju za neshvatljivu nebrigu i propadanje arhiva, koje pripisuje Njegošu. Ove tvrdnje, koje je Medaković iznio u svojoj polemici sa Matijom Banom, u suprotnosti su sa činjenicama, a i nauka je razriješila ovo pitanje nepovoljno po njega. Međutim nameće se pitanje motiva za ovakve tvrdnje ”kada se zna kako je Medaković postupao prema arhivskoj građi, koja se čuva na Cetinju…” Tu istu građu Medaković je koristio za svoju ”Povjesnicu crnogorsku”, deset godina poslije opisanog događaja. Poznato je da mu Njegoš, po Medakovićevom odlasku sa Cetinja, šalje dokumenta za pomenutu istoriju, sa najboljom namjerom da bude cjelovitija i na izvorima utemeljenja. On ta dokumenta nikad nije vratio. Ovakav Njegošev postupak potpuno je shvatljiv i opravdan ako pođemo od činjenice da je on sam izuzetno cijenio arhivska dokumenta kao izvor za nauku. Njegoševa bezrezervna spremnost da istraživaču stavi na uvid arhivsku građu, kako bi slika o Crnoj Gori bila što vjerodostojnija i pouzdanija, kako već rekosmo, u duhu je njegovog uvjerenja da su arhivska dokumenta prvorazredni izvor za istoriografiju. U predgovoru svog djela Šćepan Mali on afirmiše vrijednost arhivske građe u odnosu na narodno predanje. Njegoš je u još nekoliko navrata postupio na sličan način sa arhivskom građom ne sluteći da će ta dokumenta nepovratno nestati.

Tako je, ruskom dvorskom savjetniku Aleksandru Rojcu, koji je krajem maja 1832. godine boravio na Cetinju, dozvolio da odnese sve dokumente koje su izdali ,,.. srpski kraljevi i koji su se odnosili na Crnu Goru…”. Vuku Stefanoviću Karadžiću poklonio je u dva navrata, 1834. i 1841. godine, mnoge važne dokumente o Crnoj Gori.

Spomenuti primjeri, sami za sebe, nijesu dokaz da Njegoš nije čuvao arhivsku građu niti, pak, znao njen značaj; naprotiv čuvao je i prikupljao u skladu sa mogućnostima i u svakoj prilici, ali u nedostatku ustanovljenih pravila nije imao predrasuda prema načinu i uslovima njenog korišćenja. Bolje reći da je sa neskrivenim nestrpljenjem želio da se ona objavi i samo zbog toga je, bez ikakvih uslova omogućavao njeno odnošenje, da bi bila korišćena u naučne svrhe. Njegoš je, sa druge strane, bio potpuno svjestan da je izuzetno teško obezbijediti fizički integritet za svu arhivsku građu, u zaista složenim uslovima, pa je njegovo nestrpljenje i užurbanost, kako bi se ona objavljivala kad je to moguće, potpuno shvatljivo. Ako tome dodamo, da mu je bilo poznato da je objavljivanje dokumenata vid njihove zaštite, onda ne čudi što je pred svoju smrt, otpremio za Beogradsku biblioteku značajan dio dokumenata i starih rukopisnih knjiga vjerujući ”da će se onamo najvjernije čuvati i ondašnjem učenom društvu na nekom korist služiti”.

Ono što je značajno za period Petra II je da je, pored izuzetnog interesovanja za arhive i stara dokumenta, koje je i sam prikupljao u zemlji i inostranstvu, preselio 1838.godine u Biljardu svu staru arhivu iz manastira. Ovo je bitan momenat zbog toga što se radi o primjeru jedne specifične, autohtone, sekularizacije. Naime, poznato je da je tekovina francuske buržoaske revolucije i ”čovječije pravo na arhivalije”, ili pravo nauke na svoje izvore što znači da arhivi gube karakter, zatvorenog , tajnog, feudalnog sredstva za čuvanje dokumentacije posjeda i vlasti. U ovom slučaju značajano je to što duhovni poglavar čini prvi korak na putu ka prenošenju sačuvane arhivske dokumentacije u svjetovnu nadležnost i staranje.

Pored svega, može se konstatovati da je u Njegoševo doba relativno uspješno vođena briga o sređivanju i čuvanju arhivalija, tako da možemo prihvatiti mišljenje da je dokumentacija iz ovog perioda uspješno nadovezana na poredak arhivskog fonda Petra I, te da su to bile ustaljene konture na koje se nadovezalo i oslanjalo administrativno poslovanje u doba knjaza Danila. Najbolji dokaz za to je sačuvana znatna arhivska građa Crnogorskog senata, koja se dijelom nalazi u Državnom arhivu Crne Gore, dok je pretežan dio u arhivsko-bibliotečkom odjeljenju Narodnog muzeja Crne Gore.

Sređivanje sačuvane arhivske građe, pomoćna obavještajna sredstva, arhivski depo i načini korišćenja građe u doba knjaza Danila

Već u doba Knjaza Danila (1852-1860) Crna Gora je imala uhodanu kancelarijsku službu. U narodnoj kancelariji koja je istovremeno bila senatska i knjaževska bila je koncentrisana javna administracija.U ovom periodu pominju se i začeci uvođenja sudske administracije u lokalnim organima vlasti. Uz brigu za unapređenje javne administracije, Knjaz Danilo je posvetio pažnju i arhivskim spisima minulih epoha. Lično je naredio svom sekretaru Vuku Vrčeviću da na odgovarajući način sredi arhivsku dokumentaciju čiji je poredak iz raznoraznih uzroka često, manje ili više, razbijan i remećen.

Vuk Vrčević je sredio dokumentaciju iz perioda Petra I i Petra II.Građa je hronološki sređena, numerisana, odložena u nove kartonske kutije i signirana.Po Vrčevićevom zahtjevu napravljene su drvene police i obezbijeđen prostor gdje je smještena sređena arhivska građa. Vuk Vrčević je takođe uradio i jedan dio obavještajnih sredstava – ,,kazala” neku vrstu improvizovanog sredstva za uvid u građu. Ova ,,kazala” nijesu sačuvana. Ovaj rad predstavlja početak stvaranja pravoga arhiva sa osnovnim elementima stručne fizionomije kao i sa arhivskim depoom .Građa iz ovog arhiva bila je ograničeno dostupna za korišćenje i to po posebnom odobrenju. Ovu arhivsku građu koristio je, po sopstvenom kazivanju, Jan Vaclik, za svoju studiju o suverenosti Crne Gore, po posebnom knjaževom odobrenju. Jan Vaclik se susreo u Skadru, 1856. godine, sa knjazom Danilom. Tom prilikom je dobio zadatak, od knjaza Danila, da pripremi jedan opširniji memorandum koji bi podupro i istakao pravo Crne Gore na suverenost. Od knjaza je dobio 150 zlatnika kao predujam. Uslov je bio da spis bude objavljen na francuskom jeziku, koji je jezik tadašnje diplomatije. Vaclik je ozbiljno pristupio svom poslu i pregledao ”državni arhiv diplomatskih spisa, na Cetinju” .

U ovom slučaju se najvjerovatnije radi o arhivu koji je onako užurbano i sistematično sređivao Vuk Vrčević. Namjena Vaclikovog rada, po zamisli knjaza Danila, bila je da se diplomatskim putem istakne pravo Crne Gore na nezavisnost. U presudnim momentima za crnogorsku nezavisnost, Vaclikov rad zauzima unačajno mjesto, kao sredstvo diplomatske borbe. Vacliku je isplaćeno 500 zlatnika na ime honorara, a njegov rad je proslijeđen evropskim dvorovima i vladama. Za vrijeme svog rada u Cmoj Gori (1852-1855), Vuk Vrčević je ostavio utisak urednog administratora koji je poslove narodnog sekretara dobro organizovao i vodio, kao što je sredio arhivsku građu i arhivski depo. Neki sekretari ne vode odgovarajuću brigu o arhivu. Knjaz Danilo se žali na svog sekretara Milorada Medakovića da je „ostavio arhiv u najvećem neredu”. Ruskom konzulu Jeremiji Gagiću piše da je primio stare dokumente iz arhive crnogorske koje je sekretar Milaković bio odnio. Pojedinačnih slučajeva odnošenja arhivske dokumentacije, sa Cetinja, bilo je puno u svim periodima. Po pravilu to su bili izolovani slučajevi, svaki za sebe, a protagonisti su, najčešće bili, ljudi sa strane koji su u crnogorskoj službi. Postepeno se, iz ovakvih shvatanja i manira, razvila i prava trgovina arhivskim dokumentima.

Posebno se isticala grupa, kojoj je pripadao i Vuk Vrčević a činili su je još, Vuk Popović i Vuk Karadžić.

Kada se posmatra ova pojava, moglo bi se pomisliti da se na ovo gledalo blagonaklono, od strane zvaničnih organa, te da je to doprinijelo bujanju ovih aktivnosti.

Naprotiv, strogo se pazilo da se suzbija ova veoma razgranata trgovina, o čemu najbolje svjedoči prepiska izmedu samih protagonista i organizatora ovog posla (Vuk Karadžić, Vuk Vrčević i Vuk Popović).Tako Popović piše Karadžiću “poručio mi je Vrčević da će mi poslati za vas nekoliko srbulja, i ćaše i do sad, ma mi reče sluga njegov da se čuvao od knjaza i nekijeh drugijeh Cmogoraca, da mu ne vide, ili da ne čuju.Ima ih dosta komada, dakle ja se nadam da će mi ih ova dva tri dana poslati, a preporučio sam mu i ja da mi ih pošalje što prije, i da gleda ih u jednoj vreći složiti i sašiti, pa da ne kažuje nikom za njih”. Vuk Vrčević je , zbog svoje djelatnosti na ovom polju, još dok je bio u službi, imao neprilika sa Knjazom koji nije dozvoljavao, pod bilo kakvim izgovorom, ovu djelatnost. Prikrivajući svoj rad, a koristeći Knjaževu odsutnost sa Cetinja, uspio je jednom prilikom da doturi Popoviću 27 „srbulja” koje mu je donio Novica Cerović, a poticale su iz Morače. Prema ovoj djelatnosti postojao je otpor i od strane crkvenih vlasti, ne samo u Crnoj Gori, a naročito od strane dalmatinskog vladike koji je zabranjivao da stare knjige odlaze sa domaćeg prostora.

Ovu pojavu smo istakli jer je, po svom karakteru, prije svega, trgovačka, i osnovni motiv je sticanje dobiti. Kako je sprovođena, praktično ilegalno, uprkos zabrani vlasti, i nedozvoljena.

Vrčevićeva priča o spašavanju arhivalija od Crnogoraca, koji sa njima zavijaju fišeke, a koja je kasnije često navođena, usvojena je kao lozinka kojom se nekritički pravda djelatnost na prikupljanju dokumenata i knjiga, u svrhu prodaje. Ipak u ovim slučajevima se, kako je vrijeme pokazalo, radi o otuđenju dokumenatarne baštine jednog naroda, koja se ne može opravdati, niti služi, nikakvim višim ciljevima.

Podržavljenje cjelokupne arhivske građe minulih epoha

Period vladavine Nikole I (1860-1916) predstavlja novo poglavlje u razvoju Crne Gore i donosi krupne promjene u svim oblastima društvenog života uopšte.U sklopu mjera na unapređenju sistema države i uprave donešena je i odluka o finansijskoj reformi na skupštini glavara koja je održana na Cvijeti 24. marta 1868. godine na Cetinju. Pristupajući reformi finansijskog sistema knjaz Nikola je prethodno pripremio, u vidu spomenice, popis sve imovine gdje je između ostalog utvrđeno da u državnu imovinu pripada “sav Arhiv”. Ovaj momenat bitan je, jer arhiva postaje državno, odnosno opštenarodno dobro.

Vrijedi spomenuti da je ovaj korak prirodan slijed događaja, prakse i shvatanja vrijednosti i karaktera arhivske građe kojom je raspolagala Crna Gora. Sljedeći koraci u reformi uprave odvijali su se formiranjem uprava u okviru Senata. Prirodno ove mjere nose sa sobom i uvećanje javne administracije i prilično razgranat sistem njenog vođenja.Nažalost iz ovog perioda do 1879. god sačuvan je neznatan dio dokumentacije.

Najkrupnija prekretnica na polju transformacije i organizacije javne vlasti i uprave u Crnoj Gori događa se 1879. godine. Ukinut je Crnogorski senat tako da njegove sudske kompetencije preuzima Veliki Sud, zakonodavnu vlast Državni Savjet, a izvršnu vlast obavljaju pet novoosnovanih ministarstava. Ranija uprava prosvjete prerasta, 1883. godine, u šesto ministarstvo – za prosvjetu i crkvene poslove. Istovremeno sa reorganizacijom vlasti u najvišoj instanci, izvršene su i reforme u lokalnom sudstvu, tako da su postojeća načelstva preimenovana u okružna kapetanstva, a tamo gdje ih ranije nije bilo takođe su osnovana, 1880. godine.

Administrativne mjere na uređenju kancelarijskog poslovanja u upravnim registraturama

Ove reforme značajno su uticale na rad u kancelarijama institucija javne i sudske vlasti. Dokumentacija koja se stvara u ovim ustanovama registraturski se sređuje, čuva i štiti kao službeni spis koji prvenstveno služi u operativne, praktične svrhe. Reformu iz 1879. godine pratile su pojedinačne naredbe, kao administrativne, upravne mjere, kojima je preciznije regulisan rad državnih organa, lokalnih organa i sudova. Kao jedan od prvih administrativnih mjera u duhu pomenute reforme, javlja se naredba Velikog suda kapetanima o zavođenju tužbe od 12/24. maja 1879. godine. Ovom mjerom naređuje se da kapetanski sudovi vode protokol u kojem će biti zavedene sve parnice. Propisuje se način ispunjavanja protokola – od zavođenja imena parničara, zatim svjedočenja i na kraju presude. Takođe je obavezno dostavljanje predmeta drugostepenom organu – Velikom sudu, u slučaju žalbe. Ovom naredbom propisano je da se sve prodaje, kupovine, zajmovi i pogodbe moraju u pismenoj formi, sa svjedocima, ovjeravati u nadležnoj kancelariji. Propisuje se cjenovnik i način raspodjele parničkih troškova. Najbitnije od svega je što Veliki sud kontroliše urednost protokola. Namjena ove naredbe je da se uredi način rada i kancelarijskog poslovanja kapetanskih sudova sa željom da se učvrsti jedno od osnovnih načela modernog sudskog postupka – načelo pismenosti.

Kao rezultat staranja o sprovođenju naloženih mjera već 9/21 decembra 1883. godine Veliki sud naređuje Okružnim sudovima da se dostave Protokoli davija kako bi se izvršila kontrola spisa. Ističe se da je termin koji je određen za dostavljanje (Vasiljevdan) utvrđen kao pravilo koje važi za svaku sljedeću godinu. I drugi organi državne uprave administrativnim mjerama regulišu između ostalog, način vođenja dokumentacije i propisuju kancelarijsko poslovanje. Tako Ministarstvo prosvjete i crkvenih djela, svojom naredbom od 22. avgusta/3 septembra 1886. godine, propisuje upravi Cetinjske gimnazije način vođenja protokola. Ovom naredbom uređuje se način vođenja evidencija i vrste kancelarijskih knjiga: 1. djelovodni protokol sa rubrikama za tekući broj, datum, od koga i pod kojim brojem, kratak sadržaj, kad je riješen i otposlat itd; 2. Ljetopis Gimnazije, u koji se upisuje sve što se odnosi na njenu djelatnost tokom godine; 3. Zbornik svih Zakona i Ministarskih raspisa, naredaba, upustava, i odluka koji se odnose na Gimnaziju; 4. Glavni katalog za sve razrede Gimnazije u koji se upisuju podaci o svim učenicima Gimnazije kao i njihovom radu, vladanju i uspjehu u toku školske godine; 5. Razredne knjige za svaki razred u kojima se podaci o radnim danima, predavanjima, prisustvu profesora i đaka, izostancima, primjedbama, kaznama itd.; 6. Zapisnik sjednica nastavničkog vijeća za svaku školsku godinu; 7. Glavni inventar i specijalne inventare po strukama.

Sudska vlast se trudi da što bolje uredi ono što je u njenom djelokrugu rada pa se kao rezultat tih težnji javlja Uredba o pristavnoj službi od 1. januara 1894. godine. Ova Uredba bila je uvedena ”kao pokušaj samo u Velikom sudu”.

Praktična primjena Uredbe pokazala je dobre rezultate pa je sa određenim doradama stupila na snagu 1. januara 1895. godine pod nazivom: Uredba pristavne službe u Velikom Sudu i okružnim kapetanstvima. Sa nekim neznatnim izmjenama, ta Uredba je pod novim naslovom objavljena decembra 1896. godine, sa stupanjem na snagu od 1. januara 1897. godine, pod nazivom: Ministarska naredba od 11. decembra 1896. godine kojom se uređuje pristavna služba u Velikom Sudu i okružnim kapetanstvima. Značaj ove uredbe je što se u potpunosti reguliše kancelarijsko poslovanje za sudsku vlast u Crnoj Gori.

Upravne vlasti prate valjanost sprovođenja naloženih mjera u interesu otklanjanja nedostataka u radu. U tom smislu pojavljuju se naredba Ministarstva pravde Velikom sudu (25.02./10.03. 1900. godine) i naredba Ministarstva pravde okružnim sudovima (26.02/11.03.1900. godine). Ove dvije naredbe su po sadržaju identične i odnose se na nedostatak dokaznih isprava u spisima (kupoprodajni ugovori, testamenti, starije presude, žalbe, kao i nedostatak pismeno zabilježenih izjava svjedoka). Naredbom se striktno nalaže da spisi suda moraju biti kompletni za svaki pojedinačni predmet i ovjereni od strane odgovornog lica. Takođe se nalaže, da Veliki sud i okružna kapetanstva na isti način postupaju sa predmetima plemenskih kapetana i sudova.

Ubrzo, prilikom kontrole, Ministarstvo pravde je uočilo kod plemenskih kapetana propuste u sprovođenju gore navedene naredbe kao i propuste prilikom nabavke kancelarijskog materijala. Svojim raspisom od 15/28. januara 1902. godine, koje je upućeno plemenskim kapetanima , Ministarstvo je stavilo na teret okružnim sudovima isplatu potraživanja po osnovu nabavke kancelarijskog materijala, a zbog nehata njegovih pretpostavljenih, koji su odgovorni za navedene propuste. Ovim raspisom se još jednom nalaže striktno pridržavanje ranije navedenih naredaba od marta mjeseca 1900. godine. Njome se precizno definiše način nabavke kancelarijskog materijala, utvrđuje odgovornost u slučaju nepridržavanja propisa kao i vrijeme trajanja naredbe.

Još jedna u nizu mjera kako bi se unaprijedilo kancelarijsko poslovanje za sudsku vlast je naredba Ministarstva pravde Velikom sudu i svim okružnim sudovima o statističkom popisu sudskih predmeta u toku 1900. godine. Cilj ove mjere je bio da se uvede sudska statistika u formi pregleda. Predviđene su tri kategorije poslova: 1. građanske parnice; 2. krivične parnice i 3. čisto administrativni poslovi. Za pregled je bilo potrebno naglasiti koliki je broj parnica za prvu i drugu kategoriju, koliko ih je riješeno presudom, a koliko sudskim poravnanjem, te na kraju koliko ih je ostalo neriješeno zaključno sa 31. decembrom.

Da ova namjera nije bila samo formalna težnja dokazuje i naredba Ministarstva pravde okružnim sudovima, o statističkom pregledu sudskih poslova u 1901. godini, od 21. marta/3. april 1902. godine. Ova naredba je potpunija od prethodne jer donosi precizna uputstva i obrazac za popunjavanje statističkog pregleda. Ističe se važnost ovog posla i izričito naređuje da se tačno i na vrijeme postupi po ovoj naredbi.

Kao rezultat stalne pažnje o sprovođenju propisanih mjera za vršenje kancelarijskog poslovanja pojavljuje se uputstvo Ministarstva pravde o arhivskoj službi u kapetanskim sudovima od 1/14 marta 1904. godine. Kako je uredba o pristavnoj službi pri Velikom sudu i okružnim kapetanstvima shvaćena, što je praksa potvrdila, kao propis koji važi za navedene sudove, mora se donijeti propis koji reguliše kancelarijsko poslovanje pri kapetanskim sudovima. Ova uredba predstavlja stilizovanu verziju uredbe o pristavnoj službi pri Velikom sudu i okružnim kapetanstvima. Ona je značajna, jer i najnižoj sudskoj instanci neposredno propisuje način vođenja kancelarijskog poslovanja. Ovo uputstvo propisuje i obrazac djelovodnog protokola za kapetanske sudove. Navedenim mjerama i načinom djelovanja, Ministarstvo pravde je uredilo u cjelosti način rada i kancelarijskog poslovanja, za sve sudske instance u Crnoj Gori, kojega su se u svom radu pridržavali, manje-više, svi sudovi.

Iako je svaka od pobrojanih mjera imala svoj značaj za razvoj upravnih registratura i kancelarijskog poslovanja jedna od najznačajnijih, po svom dometu u ostvarenju postavljenih ciljeva, je naredba Ministarstva unutrašnjih djela, upravnim vlastima, poštansko-telegrafskom, sanitetskom i privrednom odjeljenju, od 1/14. maja 1909. godine. Cilj ove naredbe je bio da se racionalizuje, ujednači i pojednostavi način vođenja administracije i kancelarijskog poslovanja, kako bi se otklonili uočeni nedostaci, propusti i nepravilnosti u radu raznih organa uprave. Naredba sadrži detaljna i jasna uputstva o načinu rada sa predmetima; od prijema, načina zavođenja u djelovodnik, davanja u rad, rješenja po njima, dostavljanja na drugostepeni postupak, kao i o načinu i mjestu arhiviranja konačnog rješenja. Sama naredba sadrži i odgovarajuće obrasce za propisane poslove. Njome je propisano da se sva prepiska i rješenja bilo koje instance, po jednom predmetu o kome se rješava, nalaze upisana na njemu, a konačno riješeni predmet se arhivira u kancelariju iz koje je potekao – izvornu kancelariju. Ostala nadleštva, kuda se kretao predmet, imaju u svojim djelovodnicima, kratak izvod svog rješenja u rubrici ”sadržaj rješenja” kao i ostale podatke (br. rješenja, datum, br. žalbe, od koga itd.). Namjena naredbe da ”ovakvim načinom administriranja ušteđuje se mnogo u radnom vremenu, radnim snagama i materijalu, a što je najglavnije ima se cio postupak po jednom predmetu poređan na istom aktu istim redom kao što je rađeno” je najvećim dijelom ispunila očekivanja, jer je poslovanje u upravnim registraturama obavljeno na način koji se njome propisuje, sve do austro-ugarske okupacije. Ova naredba je važila za sva nadleštva, što je omogućilo da se, konačno standardizuje, pojednostavi i uredi kancelarijsko poslovanje u upravnim registraturama.

Sudska vlast je, već rekosmo, ove ciljeve bila postigla, ranije sprovedenim mjerama.

Kako zaključujemo, u Crnoj Gori se od reforme iz 1879. godine, čitavim nizom upravnih mjera, djeluje u pravcu unapređenja kancelarijskog poslovanja i obezbjeđenja registraturske građe, kao arhivske građe u nastajanju, na svim nivoima vlasti.

Ustanovljavanje Državne arhive, preuzimanje i način rada sa arhivskom građom

Sa druge strane, učinjeni su napori kako bi se sačuvala arhivska građa minulih epoha. Po nalogu Nikole I urađeno je Upustvo za uređenje Državne arhive. Ovo Uputstvo uradio je čuvar Dvorske knjižnice profesor Filip Kovačević 17. avgusta 1895. godine. Pravilnik koji nosi naslov ,,Način i sredstva po kojima će se izvršiti Uputstvo za uređenje državne arhive” sačinio je takođe, 29. avgusta iste godine, profesor Filip Kovačević. U uvodu Uputstva navodi se da je ,,Cijelj uređenju Državne Arhive: sačuvati spise od unutrašnje i spoljašnje propasti; uraditi ih tako da se mogu lako pregledivati, rukovati sa njima, kontrolisati ih i koristovati se s istijema; naći ključ katalozima arhive, pomoću kojega se spisi kad je od kojega potreba lako i brzo nalaze”.

Državna arhiva je na osnovu Uputstva podijeljena na šest odjeljenja ,,po analogiji postojeće javne državne administracije”. U Uputstvu se nalaze i detaljna uputstva o načinu rukovanja sa dokumentima, o čišćenju dokumenata, njihovom metanju u posebne košuljice, ispisu na košuljicama doslovnog teksta ili samo izvoda, povezivanja pojedinih mjeseci u rukovjeti a godina u fascikle, ispisivanju signatura na spisima, rukovjetima i fasciklama itd. Sadržana su i uputstva o tome kako treba transkribovati i prepisivati stare dokumente, a kako praviti izvode (,,Izvodi se prave kratki, ali tako obli i bistri, da predoče čitaocu odmah sve one dužne podatke kojima služe da dobije dovoljan pojam o spisu”). Svako odjeljenje u državnoj arhivi imalo je poseban katalog a takođe i ,,ključ kataloga” u koje se unose ,,imena lica i događaja u kojima je riječ u spisima Državne arhive….”. Dalje u Uputstvu nalazi se i formular dnevnika za unošenje pregledanih spisa.

Pravilnik o sprovođenju Uputstva za uređenje državne uprave ima pet stubaca teksta i njima je predviđeno: da što prije treba pristupiti uređenju arhive; potreban broj službenika-dva rukovodioca i najmanje šest iskusnih administrativnih radnika; radno vrijeme; potreba čuvanja tajnosti; zaprijećena oštra kazna za odavanje službene tajne itd.Interesantno je napomenuti da se sav posao oko Državne arhive odvijao pod nadzorom Nikole I .Državna arhiva je već 1895.godine radila, jer i danas imamo sačuvana dokumenta o preuzimanju građe iz raznih ministarstava, izvještaja o radu kao i pismene zakletve službenika zapošljenih u njoj.

Ovim mjerama uređena je služba koja će se baviti čuvanjem, sređivanjem, prikupljanjem arhivske građe koja ima istorijsku vrijednost. Sljedeći korak koji potpunije reguliše rad Državne arhive, u pogledu prikupljanja dokumenata, prije svega operativnog karaktera, je uslijedio ubrzo u formi Zakona koji reguliše rad Knjaževske vlade i Državnog savjeta.

U Zakonu o Knjaževskoj vladi i Državnom savjetu od 6. decembra, u članu 28. našla se značajna odredba koja propisuje da ”svako ministarstvo ima svoj zasebni arhiv. Svakih navršenih 10 godina skupljaju se svi državni spisi iz središnih uprava u Državni arhiv, u za to naročito određene prostorije, gdje svaka struka ima svoje zasebno odjeljenje. Načelnik svakog odjeljenja drži spise Državnog arhiva u redu i izdaje ih na upotrebu po zasebnom uređenju.” Sasvim je jasno da je ovim članom Zakona obezbijeđen obavezan priliv dokumenata u Državnu arhivu od strane državne vlasti, kao što su propisani i rokovi za predaju dokumentacije Državnom arhivu.

Na ovaj način obezbijeđena je koncentracija arhivske građe iz vladinih ministarstava. Kao što smo ranije vidjeli Državna arhiva je i organizaciono struktuirana da odgovara potrebama prijema arhivske građe koja nastaje radom Vlade, odnosno ministarstava.

Preuzimanje, smještaj, čuvanje i koncentracija arhivske građe zakonodavne i sudske vlasti

Ranije smo primijetili da se članom 28. Zakona o Knjaževskoj vladi i Državnom savjetu obezbijedila koncentracija arhivske građe za izvršnu vlast. U periodu od donošenja Ustava i formiranja Skupštine kao zakonodavne vlasti pitanje predaje arhivske građe Državnoj arhivi, koja nastaje radom ove vlasti nije potpunije propisima riješeno. Članom 140. Zakona o privremenom poslovnom redu u Narodnoj Skupštini predviđeno je da se arhivska građa Narodne Skupštine čuva u Arhivu Državnog savjeta. Sasvim je logično što nijesu propisani detaljniji uslovi za dostupnost, korišćenje i dospijeće ove građe, jer je Skupština tek bila započela svoj rad i Zakonom o poslovnom redu je usvojen, kako se vidi iz naziva, kao privremen. Tako je i ovom prilikom potreba regulisanja pitanja arhivske građe zanemarena od strane najvišeg predstavničkog, političkog doma, zbog okupiranosti i usredsređenosti poslanika na druga, politička i ustavno-pravna pitanja, što je diktiralo i dnevni red i ukupan rad Skupštine.

Vrijedi pomenuti i član 141. Poslovnika koji predviđa i naročitog čuvara arhive Narodne Skupštine. I pored svega, ovim Zakonom regulisana su pitanja obezbjeđenja, čuvanja i predaje arhivske građe Narodne Skupštine. U praksi se postupalo sa arhivskom građom Narodne Skupštine na propisani način, o čemu nam svjedoči primopredaja arhivske građe između Narodne Skupštine i Državnog savjeta, kada je prvi saziv Skupštine bio raspušten.

Pitanja koncentracije i čuvanja arhivske građe kada je u pitanju sudska vlast rješavana su praktičnim, administrativnim mjerama od strane Ministarstva pravde i Velikog suda. Kao tekovinu upravnih mjera, u kojima je prednjačilo Ministarstvo pravde po pitanjima uređenja kancelarijskog poslovanja i rada sudova i čuvanja arhivske građe, imamo pojavu da je u sudovima svih instanci, a ponajviše u oblasnim sudovima, koncentrisana arhivska građa različite provinijencije, odnosno raznih organa vlasti. U tom smislu značajna je naredba Ministarstva unutrašnjih djela od 6. juna 1903. godine, broj 967, da se iz oblasnih sudova preda sva građa, koja je upravne prirode, nadležnoj oblasnoj upravi. Ovim aktom izvršeno je razlučivanje arhivske građe po principu provinijencije, između sudova i upravnih vlasti. Ova mjera je bila iznuđena praktičnim razlozima. Prije svega, sudovi su bili pretrpani i sopstvenom građom, što je obično pratilo, i nedostatak prostora za smještaj i nedovoljno kancelarijskog kadra.

Preuzimanjem građe upravnih registratura od strane oblasnih uprava poboljšano je fizičko obezbjeđenje same građe kao i rad sa njom, jer su oblasne uprave imale obezbijeđene kancelarije, službenike i prostor za smještaj.

U slučajevima kada se prestaje sa radom nekog organa uprave posebna pažnja poklanjana je preuzimanju arhivske građe koja je nastala njegovim radom. Obično je građa predavana drugom organu uprave koji bi odredio Ministar unutrašnjih djela, svojim nalogom, u skladu sa djelokrugom rada.

U skladu sa mogućnostima posvećivana je posebna pažnja obezbjeđenju uslova za smještaj i čuvanje arhivske građe za sve organe državne uprave. Činjenica je da oni nijesu bili svuda isti, što je bilo uslovljeno prostorom, brojem službenika, količinom građe itd. Ipak, za najširi broj upravnih registratura, obezbijeđeni su bili najosnovniji uslovi za čuvanje građe, od prostorije sa najnužnijim elementima depoa, odgovarajućih polica, fascikli i kutija, omota odnosno košuljica, do kvalifikovanog kancelarijskog službenika koji je bio zadužen za rad i čuvanje arhivske građe.

Smještaj arhivske građe u državne arhive i način korišćenja

Prvi fondovi koji su od strane Državne arhive preuzeti od nadležnih Ministarstava bili su smješteni u Cetinjskom manastiru. Ovaj dio fondova Državne arhive nalazio se u Manastiru sve dok nije, po nalogu Komisije za popis i inventarisanje Arhive na čelu sa velikim županom Milovanom Džakovićem, prenešena iz Manastira u Dvor (1925). Ona je u Dvoru priključena spisima Državne arhive koje je neko, 1919. godine, prenio iz Vladinog Doma, gdje se nalazio najveći dio arhivskih fondova Državne arhive. Jedan dio fondova Državne arhive, nalazi se u Biljardi. Prilikom požara u Biljardi, u januaru 1906. godine, koji je zahvatio znatan dio arhive Velikog suda, stradao je i dio dokumentacije koji je pripadao Senatskoj arhivi.

Šteta koju je požar pričinio je bila vrlo velika, a kako se radi o trećem ili četvrtom požaru samo u Biljardi, nametnulo se pitanje i brižljivijeg čuvanja i održavanja zgrada u kojima je bila smještena većina državnih nadleštava. Što se tiče Arhiva, ovaj požar je bio razlog da Kralj Nikola veći dio Arhiva do 1860, prenese na čuvanje kod sebe u Dvor. Gore rečeno ilustruje koliko je problem smještaja bio značajan i koliko je uticao na sam rad Državne arhive. Ovaj problem je za dugi period uticao i na tempo i uslove preuzimanja arhivske građe u Državni arhiv. Tek izgradnjom Vladinog Doma obezbijeđeni su, kakvi takvi, prostorni, odnosno smještajni uslovi za čuvanje građe koja je nastajala radom Vlade, odnosno Ministarstava i koja je pripadala Državnoj arhivi. Činjenica je da, jedan dio arhivske građe, nastale radom Ministarstava, nije ni bio preuzet u Državnu arhivu zbog nezrelosti građe (rok dospijeća 10 godina), kao i zbog svoje operativnosti. Nemamo, takođe, ni svjedočanstava o novijim prijemima građe u formi ulaznog inventara ili primopredajnog zapisnika.

Ipak, ova građa je bila smještena, zajedno sa građom Državne arhive u prostorijama koje su se nalazile u potkrovlju Vladinog Doma gdje ih je zatekao početak I svjetskog rata. Kako vidimo arhivska građa koja je pripadala Državnoj arhivi nikada nije bila smještena zajedno, što ne znači da nije imala istovjetan tretman.

Ono što je bitno za rad Državne arhive je da, građa koju su sadržavali njeni fondovi, nije bila dostupna za korišćenje sem u operativne svrhe za potrebe nekog državnog organa.

Ipak korišćenje arhivske građe za publikovanje dopuštano je, od strane lično gospodara, i to iz onog dijela fondova koji se nalazio u Dvoru (arhivska građa do 1860. godine). Ovu građu koristili su za svoje radove i P.A. Lavrov, P.A. Rovinski, L.Tomanović i dr. Svi oni ističu bogatstvo arhivskih fondova koji se nalaze u Dvorskom arhivu. Činjenica je da je ovaj dio Arhive spadao i zvanično, još od financijalne reforme iz 1868. godine, u državnu svojinu, pa je morao biti smješten u Državnu arhivu. Međutim on je, kako rekosmo, preuzet u Dvor, i faktički tretiran kao dvorski arhiv, najvjerovatnije usljed gospodareve procjene njegove vrijednosti kao i zbog konfidencijalnog karaktera građe. Ovaj Arhiv imao je poseban status i bio je pod ličnim nadzorom Kralja Nikole.

Prilikom odlaska iz Crne Gore kralj Nikola je naredio da se spakuje, u plehom obložene sanduke, sva probrana značajnija crnogorska arhiva, kao i najvažnije istorijske dragocjenosti iz državne riznice. Sudbina ove građe je vrlo interesantna. Čamac sa Arhivom i dragocjenostima je u putu bio ometen od autrougarskog aeroplana, pa je bio vraćen u Skadar. Guverner Skadra, vojvoda Božo Petrović, vratio je sanduke u dvor na Kruševcu, gdje su bili pod nadzorom knjaza Mirka. Neposredno pred put u Beč radi liječenja, 1918. godine, arhiv je preko povjerljivih ljudi otpreman na Cetinje i u tajnosti zakopan u dvorištu kraljevog dvora. Kralj Nikola, za svog života, nije znao da je arhiv bio spašen, pa je neobično žalio gubitak te ”pisane riznice časti i slave Crne Gore i kuće Petrović-Njegoš”.

 Austro-ugarska okupacija

Za vrijeme austro-ugarske okupacije Crne Gore (1916-1918), nastavlja se raznošenje arhivske građe i uopšte kulturne baštine Crne Gore.

Može se reći da je arhivska građa Državne arhive podijelila sudbinu Muzeja i Biblioteke, iako ne tako drastično. Teško je utvrditi koliko je građa Državne arhive stradala u ovom periodu, jer je njen posljeratni status (sve do kraja 1926. godine) bio puno lošiji nego za vrijeme austrougarske okupacije. Međutim ono što je sigurno, u svijetlu provjerljivih činjenica, da je arhivska građa pregledana i probirana za vrijeme okupacije.

Tako je Restitucionoj delegaciji pri Političkom predstavništvu FNRJ u Austriji, 8. oktobra 1948. Godine, nuđen na prodaju orginalni proglas o opštoj mobilizaciji crnogorske vojske, od 15. jula 1914. godine, od strane Andreasa Veitshbergera iz Beča. On je ovaj proglas, po sopstvenoj izjavi, kupio od austrougarskog kapetana V. Janžekovića. Kako je za vrijeme okupacije potpuno stradala i Biblioteka i Muzej , nema sumnje da je i dio vrednije građe odnešen. Poslijeratni status arhivske građe Državne arhive, koji je bio izuzetno loš i kada je ona najviše stradala, onemogućava bilo kom istraživaču, da valjano i precizno utvrdi štetu koja je nastala u periodu okupacije. Ipak, poznajući sudbinu Muzeja i Biblioteke, kao i primjere odnosa prema kulturnoj baštini, na sumnjamo da je arhivska građa otuđivana u raznim formama.

Činjenica da je Guvernerstvo smješteno, za vrijeme okupacije, u Vladinom Domu, gdje se nalazila i arhivska građa Državne arhive upućuje na zaključak da je ona bila lako dostupna za okupacijsku vlast. Sa druge strane, poznajući rad Državne arhive, kao i sadašnje stanje fondova crnogorskih ministarstava, čiji pretežan dio čine dokumenta koja su prva ili druga kopija, koncept ili prijepis, dok najveći dio pomoćnih fondovskih knjiga nije sačuvan (djelovodnici, razni protokoli, knjige primljene i poslate pošte i dr.) zaključujemo da je vršeno vrlo stručno probiranje, što je razlika u odnosu na poslijeratni manir, kada je veliki dio nepovratno stradao, prije svega zbog nečinjenja nadležnih po pitanju njene zaštite.

 Stanje arhivske građe državne arhive

Po svršetku Prvog svjetskog rata, stanje arhiva se promijenilo na gore u odnosu na stanje za vrijeme austrougarske okupacije. Posebno je bila nezaštićena Državna arhiva čija se građa nalazila u potkrovlju Doma Slobode (Vladin dom). Brojna su svjedočanstva o načinu postupanja sa građom crnogorske državne arhive, pa kao ilustraciju navodimo jedan članak koji je objavljen u beogradskoj ”Narodnoj tribuni”, 20. maja 1928. godine. Pisac članka bio je Marko P. Cemović, državni podsekretar u penziji koji ističe: ”…žig sramote neka ostane vječno na čelima onih ”nadležnih” koji dovedoše i ostaviše u ovakvom položaju arhivu Crne Gore… koji do sada ne spasoše akta crnogorske prošlosti… gomile akata koji nalik na istruli kupus propadaju u vlažnom podrumu…” Vrijedi spomenuti da je u tom vremenu jedan bivši crnogorski diplomata bio iznenađen kada je kupio sir, od bakalina, koji je bio uvijen u njegov povjerljivi izvještaj.

Moramo spomenuti da je stanje crnogorske arhive izazvalo burne reakcije javnosti. Ondašnja štampa bilježi reakcije uglednih ljudi, intelektualnih krugova i naučnika, koji izražavaju revolt zbog ”prestupnog nehata” kada je u pitanju arhivska građa Crne Gore. Ilustrovan je tekst Vuka M. Dragovića u kojem piše ”stanje te crnogorske državne arhive predstavlja danas pravi haos. Prozori na sobama potpuno su razbijeni. Sve Lovćenske oluje igraju se aktima u potpunoj slobodi. Smetovi snega gomilaju se zimi preko njih i plaču ih jesenje kiše… i ”nepoznati” su skoro nesmetano preturali tih osam vagona (podvukao S. P.) hartije… Bilo je tu, kao i u arhivima drugih država mnogo kojeg čega što bi za mnoge nezgodno bilo da se obelodani. I ti ”mnogi”, prošli su sami, obijajući prethodna vrata, da unište dokaze njihove neispravnosti, nepoštenja ili čega još težega. Pisac teksta dalje navodi i druge motive za otuđenje arhivske građe, a to je da su obični ljudi jednostavno odnosili građu koju su zatim prodavali kao stari papir, pa navodi da ”takav jedan siromašak odgovara danas pred Okružnim Cetinjskim sudom za krađu tri džaka akata iz Državne arhive” . Ono što u ovom tekstu nije eksplicitno iskazano je da nadležni državni organi ništa nijesu učinili na zaštiti ove arhivske građe. Da paradoks bude veći, Županstvo je, kao organ vlasti, smješteno u istoj zgradi gdje se nalazila Arhiva. Slobodno se može zaključiti da se na opisano postupanje sa Arhivom gledalo blagonaklono od strane vlasti, jer se jedino tako može ocijeniti zanemarivanje činjenja po pitanju zaštite arhivske građe Državne arhive Crne Gore. Stanje arhivske građe, ne samo da je poznato vlastima, već su više puta i javno upozoravani, pa bilježimo i jedno reagovanje objavljeno u beogradskoj štampi: ”svi do suza bolni utisci ostali su još teži kada sam u Beogradu došao do ubjeđenja da sam nemoćan da pokrenem nikoga da spase akta crnogorske prošlosti od prestupnog nehata i još prestupnijeg preziranja iste.

I ako je stanje arhivske građe poznato i vlastima i naučnoj i široj javnosti ništa nije urađeno po pitanju njene zaštite.

Pronalaženje zakopane arhivske građe

Jedan drugi slučaj služio je kao podsticaj za rješavanje pitanja spašavanja ove arhivske građe, a to je pronalaženje zakopane dvorske arhive i dragocjenosti. Začuđuje da je u nauci, skoro po pravilu, ovaj događaj tumačen tako, da ispada da je i državna arhiva bila zakopana zajedno sa, uslovno rečeno, dvorskim arhivom. Tačnije rečeno, kod većine autora, nekritički se poistovjećuje istorijat fonda Državne arhive i fondova Dvorskog arhiva, iz ko zna kojih razloga.

Sudbina građe koja je bila zakopana u dvorištu Dvora, a koja pripada tzv. Dvorskom arhivu (već spomenuta probrana arhivska građa do 1860. godine i lična arhiva kralja Nikole) potpuno je drugačija. Ova arhivska građa, zajedno sa dragocjenostima (šest sanduka) otkopana je 14. aprila 1923. godine u prisustvu velikog župana Milovana Džakovića, dva sekretara, nadzornika uprave državnih dobara i četiri žandara. Arhivska građa je bila dobrim dijelom u lošem stanju, vlažna istrulila, slijepljena i pomiješana sa zemljom. Sve ono što je rađeno oko iskopavanja ove građe i dragocjenosti, rađeno je u potpunoj tajnosti, od naloga Ministra unutrašnjih djela poslatog šifrovanom depešom, zatim sporazuma sa potkazivačem u vezi garancije oko obećane nagrade (75.000 din.), do popisivanja i inventarisanja građe i dragocjenosti.

Vijest da je otkopana dvorska arhiva i dragocjenosti izazvala je puno nedoumica, nagađanja i sumnji u javnosti. Otvoreno se izražavala sumnja u namjere vlasti, prije svega zbog, neprozirnog, vela tajnosti, pod kojim su se odvijali svi poslovi.

Vjerovatno je podozrenje javnog mnjenja uz, i dalje, složenu političku situaciju u Crnoj Gori, osnovni motiv da se užurbano nađe rješenje za ovu priliku. Na prijedlog Ministarstva prosvjete, Ministarski savjet je na svojoj sjednici od 7. maja 1923. godine donio odluku P.M.br. 1215, da se dvorac kralja Nikole proglasi za Narodni muzej. Da je postojalo dobre volje ovo je moglo biti urađeno i ranije, a ne pet godina poslije završetka Prvog svjetskog rata, jer je u međuvremenu raznesena i opljačkana i Državna arhiva, i pokretna imovina Kralja Nikole i njegovih nasljednika i to pod pokroviteljstvom vlasti.

Po nalogu ministra prosvjete formirana je komisija sa zadatkom da popiše arhiv i stvari koje su pronađene. Komisija je počela sa radom na inventarisanju, čim su završeni poslovi na prosušenju arhivske građe, a radila je u sastavu: veliki župan Milovan Džaković, general Aleksa Stojšić i dr. Nikola Škerović. Komisija je svakodnevno radila po četiri-pet sati. Ono što je bitno, kako ističe Milovan Džaković, predsjednik, u svom izvještaju, da su sav popis čitave arhive uradili članovi komisije lično, bez pomoćnog osoblja. Izvještaj predsjednika komisije sadrži podatak, koji daje za pravo onima koji su javno izražavali sumnju da je prevashodan cilj članova komisije probiranje dokumenata koji se tiču Karađorđevića. Naime, u izvještaju se navodi da su iz arhive izdvojena 53 akta koji se tiču Karađorđevića, te da su posebno ”zaregistrirana i po naređenju poslata Dvoru NJ. V. Kralja” .

U radu komisije učestvovali su još i Stevo Gregović (od novembra 1924. godine), Dušan Vuksan (od decembra 1924. godine) i Mihailo Rajnvajn (od oktobra 1925. godine, iako je komisija, praktično, bila završila rad). Svi članovi komisije su bili postavljeni odgovarajućim rješenjem Ministra prosvjete.

Izvještaj Komisije o stanju arhivske građe Državne arhive

Iz samog izvještaja o radu komisije jasno je što su bili njihovi zadaci i prioriteti. Njihov zadatak je bio da inventarišu samo onaj dio arhiva koji je otkopan zajedno sa ostalim stvarima, dok je istovremeno arhivska građa Državne arhive propala. Ipak, njihov rad je donio dobra i po pitanju ove arhivske građe, jer su prilikom inventarisanja namještaja u Dvoru, naišli, u predsoblju, na jedan dio arhive, za koji su utvrdili da je 1919. godine prenešen iz Doma slobode (državna arhiva). Komisija je utvrdila da se radi o vrijednoj dokumentaciji iz doba Petra I, Petra II i knjaza Danila, sve zajedno 20 sanduka. Ovu građu nijesu popisali, jer im to nije bio zadatak (kako sami tvrde u izvještaju), a nijesu imali ni vremena.

Ipak, oni su ovu građu smjestili u suterenu Dvora gdje je bila obezbijeđena. Komisija je, već ranije, po završetku popisa, prenijela otkopanu arhivu i smjestila je u Dvor. Arhiva je u odgovarajućim kutijama smještena u sobi do biblioteke, čiji se ključ nalazio kod predsjednika komisije tako da je ona bila potpuno obezbijeđena.

Jednako tako je značajan podatak da je, zbog opravke manastira, komisija prenijela jedan dio arhiva, koji je pripadao državnoj arhivi, i smjestila ga u suterenu dvora zajedno sa onih dvadeset sanduka ranije nađenih. Ta arhivska građa bila je uglavnom dobro sačuvana i sređena. Komisija je procijenila da se i u ovom slučaju radi o vrijednoj istorijskoj građi.

Konačno, komisija je u svom izvještaju (iako im to nije bio zadatak) spomenula i arhivsku građu Državne arhive, koja se nalazila u potkrovlju Doma slobode, pa citiramo dio izvještaja:

”Radeći na arhivi Komisija se zainteresovala i glavnijim dijelom bivše državne arhive koja se nalazi pod krovom Doma Slobode (Vladin dom). Stanje te arhive više je nego žalosno. Kao što je navedeno ona se nalazi na tavanu pod krovom Doma Slobode; spisi su razbačeni gomilama po čitavom potkrovlju, tu trunu i služe pacovima za hranu. Veliki se grijeh čini što ništa nije urađeno radi spasavanja te arhive, koja stvarno u zajednici sa ostalim gore označenim arhivama predstavlja sliku života i rada Crne Gore…”

Bavljenje Tihomira Đorđevića na Cetinju

Ovakav stav komisije po pitanju arhivske građe Državne arhive, a koji je proslijeđen u zvaničnoj formi, osnažen je i zahtjevom dr. Tihomira Đorđevića, koji je po nalogu Ministra prosvjete od 16. januara 1926. godine, upućen, kao inspektor, da pregleda rad komisije koja je popisivala arhivu kralja Nikole. On je izvršio temeljit pregled rada komisije i sačinio detaljan izvještaj koji je dostavio Ministarstvu prosvjete, 28. februara 1926. godine . Izvještaj koji je Tihomira Đorđević sačinio prilikom svog bavljenja na Cetinju izuzetno je značajan za konačno rješenje statusa ranije projektovanog muzeja i njegovo konačno ustanovljavanje i organizovanje.

Ujedno, on predstavlja i jedno pošteno, naučno zalaganje za obezbjeđenje kulturne baštine Crne Gore. Što je najbitnije, i ovim izvještajem konstatovano je postojanje ogromne količine arhivske građe od istorijske vrijednosti, koja je pripadala nekadašnjoj Državnoj arhivi, a koja se nalazi neobezbijeđena i u stanju je propadanja. On u svom izvještaju kaže: ”Ali raskopana arhiva Kralja Nikole ne čini svu arhivu Crne Gore. Iako mi to nije bilo stavljeno u dužnost (podvukao S.P), ja sam pregledao i svu drugu arhivsku građu koja se nalazi na Cetinju, jer sam smatrao da je potrebno i o njoj povesti računa… Na tavanu Doma slobode na Cetinju nalazi se ogromna gomila razbacanih, rasparenih, isprljanih i prašljivih akata. To su, koliko sam, na brzu ruku, na mrazu i u prašini, mogao videti, akta različitih ministarstava i nadleštava Crne Gore”. Ovdje je prilika da istaknemo da dr. Đorđević, kao i njegovi prethodnici, nije utvrdio količinu ove građe. Ono što jedino znamo je da je kasnije, Dušan Vuksan preuzeo do 10. novembra 1926. godine ”najveći dio” ove građe (42000 kilograma) . Koliko je ove građe upropašteno do tada, ne može se precizno utvrditi, jer jedino Vuko Dragović, u pomenutom tekstu, spominje približnu količinu koju je zatekao, prilikom svoje posjete Cetinju, a to je osam vagona (podvukao S.P). Kada uporedimo ovaj vremenski interval (približno godina dana) sa velikom razlikom u količini građe koju navode oba izvora, onda je potpuno jasno kako je rapidno propala arhivska građa Državne arhive. Zbog navedanih razloga, zalaganje Tihomira Đorđevića možemo smatrati spasom, u posljednji čas, ove izuzetno vrijedne arhivske građe.

Najvažnije u svemu ovome je što izvještaj Tihomira Đorđevića, sadrži i konkretan prijedlog Ministarstvu prosvjete ”da izvolite stvoriti na Cetinju jedno nadleštvo, kome bi bila dužnost da sve arhive Crne Gore uredi, i dovede u stanje da se nauka njima može koristiti i da ih za sva vremena čuva” . Ovaj prijedlog oslanja se na ranije pomenutu odluku Ministarskog savjeta o osnivanju Narodnog muzeja, iako je inovira i potpunije definiše u smislu određenja funkcionalne djelatnosti i organizacionog ustrojstva. Budući Narodni muzej treba da bude konstruisan iz tri odjeljenja – arhivskog, muzejskog i bibliotečkog, jer po ocjeni dr. Đorđevića postoji realna potreba da se pored arhiva ustanovi i muzej i biblioteka. Ipak, on smatra da bi postojanje tri samostalne ustanove bio luksuz, pa konkretizuje prijedlog, na gore rečeni način . Po ovom prijedlogu, što je najbitnije za nas, arhivskom odjeljenju treba da bude priključena građa bivše Državne arhive. Pitanje predviđenog i raspoloživog prostora je razmatrano i ocijenjeno je da Dvor ima dovoljno prostora za smještaj sva tri odjeljenja. Uz navedeno, Tihomir Đorđević, je posvetio pažnju i pitanju osoblja i, između ostalog predlaže: ”da ni u kom slučaju ne bi trebalo postavljati personal Muzeja iz diletanata, (podvukao S. P) već ili iz ljudi koji razumiju arhivski i muzejski posao, ili iz onih koji su bar tri mjeseca proveli na radu u kojoj dobro uređenoj Arhivi i Muzeju”. Izvještaju Tihomira Đorđevića posvetili smo zasluženu pažnju, jer je njegov prijedlog najpresudnije uticao na vlasti da se riješi pitanje ustanove koja bi se bavila zaštitom kulturne baštine. Konačno, 7. septembra 1926. godine, Ministarstvo prosvjete donosi Pravila o uređenju državnog Muzeja na Cetinju.

Pravila imaju 15. članova, kojima se uređuje rad ove ustanove, a zavedena su pod brojem Pov. 3061. Ustanovljavanje ove institucije, samo za sebe, nije predstavljalo konačno rješenje svih problema, ali je predstavljalo zametak organizovane, stručne i institucionalne brige o kulturnoj baštini. Kako je vrijeme prolazilo, ova ustanova, odnosno ljudi koji su radili u njoj, spasili su sigurne propasti arhivsku građu Državne arhive Crne Gore.

Uvriježena shvatanja i odnos prema arhivskoj građi Državne arhive, koji je, od ranije, ispoljavan od strane nadležnih vlasti na Cetinju, nije se sam po sebi, promijenio po osnivanju muzeja. Tako vršioc dužnosti upravnika muzeja, Dušan Vuksan, ne može da preuzme arhivsku građu iz potkrovlja Doma slobode i smjesti je u muzej, gdje pripada, shodno rješenju Ministarstva prosvjete. Njegova namjera bila je osujećena od strane Upravitelja državnih dobara na Cetinju, (Uroša R. Markovića) koji nije dozvolio njeno preuzimanje. Tek na intervenciju ministra prosvjete, Miloša Tripunovića, od 8. septembra 1926. godine, kod nadležnog ministra finansija, uklonjena je i zadnja prepreka ka smještaju ove građe u muzej . Tek 10. novembra, veliki župan Džaković, predao je profesoru Vuksanu ”dragocjenosti, arhivu i biblioteku pokojnog kralja Nikole”.

Zahtjevi Srpske Kraljevske Akademije za preseljenjem arhivske građe u Beograd

Dužnost nam je, da pokušamo, da razjasnimo prilično problematične okolnosti, koje su vezane za status koji je uživao najveći dio, sačuvane do tada, crnogorske arhive, u periodu od 1918. godine do osnivanja muzej. Nebriga vlasti, prevlađujuće neraspoloženje političara i državnika, samo su dio pozadine koja stoji iza odugovlačenja i oklijevanja za konačno rješenje ovog pitanja. Teško bi se racionalno mogli objasniti motivi za navedeno postupanje, ukoliko ne bismo izložili djelovanje i stav Srpske Kraljevske Akademije, po pitanju arhivske građe i onoga što se dešavalo sa njom. Na skupu predsjedništva SKA, održanom 3. 12. 1923. godine, razmatrane su, pod tačkom 12, i usvojene odluke istorijskog odbora, da se arhiva kralja Nikole prenese sa Cetinja u Beograd jer se imaju saznanja da se ona uništava i propada.

Poznato nam je da je Akademija pratila stanje arhiva na teritoriji kraljevine SHS, putem svojih povjerenika, o čemu su redovno raspravljala Akademijina tijela. Izvještaj o stanju arhiva u Crnoj Gori, upućenih Akademiji od strane povjerenika, nema. Izuzetak je referat Vladimira Ćorovića, koji je saopštio na zajedničkom skupu akademije filozofskih i društvenih nauka, o stanju arhivske građe u Kotoru, koja se nalazi u neredu i propadanju.

Sa druge strane, netačna je informacija da ”arhiva kralja Nikole propada” jer je ona, već tada, bila sređena, dokumenta numerisana, odložena u kutije (87) i smještena u prostorijama Dvora, pod ključem koji se nalazi kod Milovana Džakovića, velikog župana. Činjenica, da je dio ove arhive stradao od vlage, jer je bio zakopan, ne može potvrditi ovaj očigledni izgovor kojim se željela opravdati namjera o preseljenju arhive u Beograd.

Arhivska građa koja rapidno propada i uništava se, na istom mjestu – Cetinju, za uglednu naučnu instituciju ne postoji, ili je poistovjećuju sa otkopanim arhivom. I u jednom i u drugom slučaju radi se o očiglednoj zabludi ili nečem trećem.

Sljedeći korak na realizaciji namjera da se arhiv, prenese u Beograd, napravili su predsjednik i sekretar Akademije (Jovan Cvijić i Aleksandar Belić). Oni su potpisnici dopisa SKA koji je upućen Ministarstvu inostranih djela pod brojem 1276. od 3. 12. 1923. godine u kojem stoji : ”Srpska Kraljevska Akademija nauka saznala je da se dokumenti iz arhive Kralja Nikole na Cetinju razvlače i time upropašćuju. Ceneći svu važnost ovih dokumenata za istoriju našeg naroda, Predsjedništvo Akademije na svome današnjem sastanku odlučilo je da se ova arhiva može sačuvati samo tako, ako se ona prenese u Beograd i smjesti u Državni Arhiv. Dostavljajući ovu odluku (podvukao S. P) Ministarstvu, Akademija ima čast zamiloti ga da izda potrebno naređenje da se arhiv Kralja Nikole prenese sa Cetinja i smjesti u Državni Arhiv”. Ova ”odluka” SKA proslijeđena je Ministarstvu prosvjete od strane Predsjednika ministarskog savjeta.

Iščekujući reakciju Ministarskog savjeta, na redovnoj godišnjoj skupštini SKA, koja je održana 6. marta 1924. godine, Aleksandar Belić, sekretar akademije, u svom izvještaju, ponovo je istakao namjere po pitanju arhiva kralja Nikole.

Između ostalog, u izvještaju stoji: ”Preko svojih izaslanika dobila je izvještaj o stanju županijskih arhiva u Vojvodini i preduzela je korake kod g. Ministra unutrašnjih djela da se arhive čuvaju do donošenja arhivskih zakona. Isto je tako preduzela korake kod g. Ministra Vojnog da se vojne arhive u dubrovniku skupe na jedno mjesto i brižljivo čuvaju, a kod Ministra Inostranih djela da se arhiva kralja Nikole prenese sa Cetinja u Beograd” . Znači, ugledna naučna institucija traži da se arhiva sa Cetinja prenese u Beograd, dok ostale treba čuvati ondje gdje se i nalaze.

Najzad, poslije par mjeseci, Ministarstvo prosvjete, dopisom strogo pov., br. 169. od 9. aprila 1924. godine, upoznaje kabinet predsjednika Ministarskog savjeta ”…da je ono pokušalo da se arhiva pok. kralja Nikole prenese u Beograd i smjesti u Državni arhiv. Taj pokušaj naišao je na jak otpor od strane Crnogoraca. Počele su agitacije protiv Beograda koji ”sve odnese”. Stoga je Ministarstvo odustalo od te namjere i riješilo da se u Dvoru na Cetinju osnuje: Muzej, Biblioteka, i Arhiv…” . ”Ministarstvo prosvjete smatra da za sada (podvukao S. P) ne treba ovo pšitanje pokretati iz političkih razloga”. Po prijemu navedenog rješenja Akademija, bolje reći njen sekretar, Aleksandar Belić, nije krio negodovanje. Dopisom br. 779. od 14. 06. 1924. godine, koji je upućen Ministarstvu inostranih djela, ponavlja se zahtjev o preuzimanju ”na stalan revers” onoga što bi ”najdragocjenije bilo u toj arhivi” . Smatramo da nema bolje ilustracije od citiranja ovih savremenih dokumenata o svemu onome što se ticalo Državne arhive Crne Gore. Konačno je, osnivanjem muzeja, zaustavljeno propadanje arhivske građe crnogorske države i naroda, iako je i kasnije, u dva navrata, pokušano sa preseljenjem dijela arhive, ovog puta od strane vojnih vlasti (1928. i 1936. godine).

Počeci rada na sređivanju i objavljivanju arhivske građe

Arhivsko odjeljenje Državnog muzeja omogućilo je da se spasi od propadanja značajna arhivska građa i predstavlja kolijevku savremenog Državnog arhiva, čiji su najznačajniji fondovi preuzeti iz ovog odjeljenja.

Vrijednost arhivske građe koja je bila smještena u Državnoj arhivi uočio je, odmah po otpočinjanju poslova na sređivanju, profesor Vuksan. U toj građi on je, 14. novembra našao četiri pisma Vladike Danila, oko 100 pisama Vladike Rada i preko 200 pisama Mitropolita Petra I. Nešto kasnije (16. i 25. novembra) u toj građi pronašao je i dvije Njegoševe nepoznate pjesme.

Dušan Vuksan je sam radio na sređivanju arhivske građe, čije je stanje nametalo apsolutni prioritet. On je ovom poslu pristupio vrlo ozbiljno i sistematično o čemu svjedoče njegovi izvještaji Ministarstvu prosvjete. Samo tokom novembra sredio je 116 dokumenata do epohe Petra I. Od početka Vlade Petra I pa do 1915. godine, sredio je 42.140. dokumenata .

Istorijska vrijednost arhivske građe koju su posjedovali fondovi preuzeti u Muzej nije promakla pažnji profesora Vuksana. Kod njega se rađa ideja o pokretanju časopisa koji je po njegovom predlogu trebao da nosi naslov ”Arhiv za kulturnu i političku istoriju Crne Gore”, i trebao je početi sa izleženjem od 1. januara 1927. Međutim, časopis je počeo da izlazi u julu 1927. pod nazivom ”Zapisi”. Zapisi su omogućili da se, po prvi put od strane jedne Arhivske ustanove u Crnoj Gori, započne sa objavljivanjem istorijske građe, tako da su Zapisi ”saopštili obilje istorijskog materijala, dali dugi niz priloga proučavanju Crne Gore, razvili priličan interes za ta pitanja…”

Izuzetno je značajna uloga Arhivskog odjeljenja na sređivanju arhivske građe, kako bi se ostvarila potpuna zaštita i omogućilo korišćenje ove građe, za naučne potrebe. Već aprila 1927. g. profesor Vuksan traži od ministarstva odobrenje kako bi se arhivska građa mogla koristiti od strane naučnih radnika. Ministarstvo prosvjete je odobrilo Dušanu Vuksanu da može objavljivati dokumenta za kulturnu istoriju Crne Gore do 1878, dok za ”politička dokumenta” iz istog perioda mora tražiti naročito odobrenje od Ministarstva prosvjete. Znači i u ovom periodu arhivska građa je bila ograničeno dostupna za korišćenje.

Za vrijeme Drugog svjetskog rata, uprava muzeja uspijeva da sačuva arhivske fondove.

ARHIVSKA SLUŽBA POSLIJE DRUGOG SVJETSKOG RATA

Aktivnosti, mjere i propisi

Već pri kraju rata preduzimane su mjere koje su bile usmjerene na očuvanje i zaštitu kulturnih dobara kako na saveznom nivou tako i u Crnoj Gori. Uporedo sa izgradnjom vlasti u svim domenima i novim društvenim uslovima u Jugoslaviji se donose i prvi propisi kojima se uređuje pitanje zaštite kulturnih dobara gdje spadaju i arhivalije. Među prvima je Odluka o zaštiti i čuvanju kulturnih spomenika i starina, koju je donio Nacionalni Komitet oslobođenja Jugoslavije, a potpisao Josip Broz Tito. Ova Odluka je vrlo kratka -ima šest članova, i značajna je, jer su i arhivalije predmet zaštite. Ona predstavlja prvi korak u fizičkom obezbeđenju arhivalija i zgrada u kojima su smještene. Sljedeći značajan korak predstavlja Naredba o privremenom osiguranju arhiva, koju je donijela Vlada FNRJ, a reguliše potpunije zaštitu arhivske građe i arhiva.

Socijalistička Jugoslavija nije naslijedila uređenu arhivsku službu, organizovanu arhivsku mrežu, niti uređeno arhivsko zakonodavstvo pa su se ovom mjerom pokušala urediti najznačajnija i najbitnija pitanja. Iako ona predstavlja privremenu mjeru, i ima takav karakter, do donošenja Zakona o arhivima, ona predstavlja prvi poslijeratni arhivski propis. Ova naredba je kratka – ima 10 članova i donešena je 12. septembra 1948. godine. Značajna je jer predstavlja temeljni pravni popis koji je usmjeren na čuvanje i zaštitu arhivske građe odnosno arhiva. Ovaj propis ”inauguriše niz temeljnih arhivističkih rješenja i postavki, koji će biti nezaobilazni u arhivskoj struci i kasnijim arhivskim propisima.”

Konačno 23. januara 1950. godine donosi se Opšti Zakon o Državnim arhivama, kao temeljni i prvi jugoslovenski arhivski zakon. On ima 15 članova a ono što je bitno u ovom Zakonu, da sav istorijsko-arhivski materijal na teritoriji FNRJ uživa naročitu zaštitu države ,u cilju očuvanja i naučnog istraživanja, bez obzira u čijem je vlasništvu. Ovim Zakonom predviđeno je i osnivanje Državnih arhiva Narodnih Republika. Takođe je predviđeno i postojanje specijalnih arhiva. Predviđeno je i osnivanje glavnog arhivskog savjeta kao i republičkih arhivskih savjeta. Propisane su i obaveze savjesnog čuvanja arhivske građe kao i obaveza predaje nadležnom državnom arhivu. Ustanovljeno je pravo preče kupovine istorijsko arhivskog materijala. Može se slobodno reći da je ovaj Zakon više nego solidna osnova za uspješnu organizaciju zaštite arhivske građe i registraturskog materijala.

Slijedeći odredbe ovog zakona u NR Crnoj Gori su preduzeti konkretni koraci i dosta rano osnovan je Arhivski savjet, kao savjetodavno stručno tijelo po pitanjima arhivistike, pri Ministarstvu prosvjete. U Arhivski savjet imenovani su: Hektor Dabinović, Jagoš Jovanović, Risto Dragićević, dr Milo Drobnjaković, Danilo Lekić i Andrija Lainović. Arhivski savjet je kasnije, aprila 1952., dopunjen novim članovima: Đokom Pejovićem, Jevtom Milovićem, Savom Vukmanovićem i Ignjatijem Zlokovićem. Na svojoj prvoj sjednici koja je održana 14. jula 1950. Arhivski savjet je razmatrao pitanja djelovanja arhivskog odjeljenja pri Narodnom muzeju Herceg Novog, pitanja Državnog arhiva u Kotoru i konstituisanje budućeg Državnog arhiva na Cetinju. U cilju obezbjeđenja starih arhiva Savjet je zaključio ”da sve stare arhive treba koncentrisati u postojeće arhive, odnosno muzeje ili bar u sigurne prostorije”.

Formiranje Arhivskog savjeta pri Ministarstvu prosvjete NRCG predstavljalo je prvi korak ka stvaranju pretpostavki za razvoj arhivskih ustanova i arhivske službe. U tom smislu Crna Gora je pravovremeno pratila korake i nastojanja ka pravnom i organizacionom uobličavanju arhivske djelatnosti, a Arhivski savjet je odigrao značajnu ulogu.

Na jugoslovenskom nivou važan korak predstavljalo je donošenje Uredbe o glavnom arhivskom savjetu, 6. septembra 1950. godine. Rešenjem Vlade FNRJ pov. br. 952/50 od 5. oktobra 1950. godine, imenovani su članovi Glavnog arhivskog savjeta FNRJ. Predstavnik Crne Gore u njemu je bio Hektor Dabinović.

Ubrzo po osnivanju glavni arhivski savjet sastao se, po prvi put, u Beogradu 20 i 21. novembra 1950.godine, u prostorijama Državne arhive NR Srbije, sa sljedećim dnevnim redom:

1.Organizacija i zadaci glavnog arhivskog savjeta

2.Izbor predsjednika i stalnog sekretara

3.Stanje i problematika naših arhiva (referati po republikama)

4.Plan rada i najhitniji poslovi glavnog arhivskog savjeta

5.Razno

Glavni arhivski savjet donio je u formi zaključaka predloge i uputio ih Savjetu za nauku i kulturu Vlade FNRJ i republičkim ministarstvima za nauku i kulturu.

Svojom sveobuhvatnošću i dalekosežnošću ove odluke predstavljaju manifest, odnosno program za razvoj arhivske djelatnosti i presudno su odredile strateške pravce djelovanja u ostvarenju tog cilja pa ih navodimo:

1.Republički arhivski savjet-preporučuje se da se što hitnije osnuju republički arhivski savjeti u Republikama u kojima još nijesu osnovani (Srbija, Hrvatska i Makedonija).

2.Republički zakoni o državnim arhivima – preporučuje se republičkim ministarstvima za nauku i kulturu da pristupe što hitnijem donošenju republičkih zakona o državnim arhivima, kako bi se arhivska služba bolje i svestranije organizovala i unaprijeđivala.

3.Državna arhiva NR Makedonije-preporučuje se što hitnije osnivanje Državnog arhiva koji će voditi brigu o čuvanju i zaštiti i naučnoj obradi arhivskog materijala.

4.Državna arhiva FNRJ-formirana je Komisija za izradu predloga Zakona o državnoj arhivi FNRJ.

5.Centralizacija i koncentracija arhivskog materijala-ova pitanja prepuštena na rešavanje republičkim arhivskim savjetima.

6.Arhivske zgrade-evidentan nedostatak prostorija za smještaj arhivske građe iziskuje neodložno obezbjeđivane odgovarajućih zgrada za smještaj arhivske građe.

7.Uredba o registraturama-formirana je Komisija za izradu opšte Uredbe o registraturama kako bi se obezbijedila zaštita registraturskog materijala u registraturi do predaje nadležnom arhivu.Uredba mora da sadrži:

1. a) Glavne propise uvođenja administracije; b) propisi o fascikuliranju, čuvanju spisa u određenim prostorijama i na policama; c) načinu upotrebe spisa u tekućem poslovanju; d) šta, koliko, kada i kako smije ustanova da škartira u svojoj registraturi; e) određivanje vremenskog roka i način predaje državnim arhivama.

8.Primjenjivanje kaznene odredbe Opšteg zakona o državnim arhivima.

9.Stručno liječenje hartije-formiranje laboratorija za konzervaciju i restauraciju.

10.Mikrofilmovanje važnog arhivskog materijala

11.Spremanje stručnih kadrova- obavezni praktični radove za studente istorije u arhivama; uvođenje katedre za arhivistiku na filozofskim fakultetima.

12.Materijalno obezbjeđenje arhivističkih službenika -u ovom cilju predlaže se da se arhivistička struka odvoji od bibliotekarske i da se plate upodobe odgovarajući platama u prosvjetno-naučnoj struci.

13.Saradnja između arhiva -predlažu se mjere za organizovanje uzajamne saradnje između državnih arhiva.

14.Publikovanje građe-predlažu se mjere za plansko publikovanje arhivske građe.Formirana je Komisija za izradu plana o izdavanju arhivske građe.

15.Pokretanje stručnog arhivističkog časopisa-donešena je odluka o pokretanju časopisa ,,Arhivist”.

16.Učestvovanje na međunarodnim sastancima arhivista-upoznavanje sa uređenjem arhiva i arhivske službe u inostranstvu.

17.Sistematsko ispitivanje stranih arhiva u kojima se nalaze dokumenti značajni za nacionalnu istoriju.

18.Restitucija arhivskog materijala-učestovanje u radu restitucione komisije u pogledu arhivskog materijala vraćenog iz inostranstva.

Ono što je glavni arhivski savjet u formi zaključaka predložio predstavlja najopštije smjernice za rad na organizaciji arhiva i arhivske službe i trasira put za stvaranje savremenih arhiva i sveobuhvatnu zaštitu arhivske građe.

Obrazovanje i rad ovog tijela u ovom periodu je od izuzetnog značaja jer je razvoj arhivske djelatnosti puno kompetentnije i cjelovitije razmatran. Kao rezultat tih napora usvojena su i osnovna strateška opredjeljenja i programske orjentacije usmjerene ka integralnom razvoju arhivske službe, mreže i struke. Ovo tijelo je postavilo temelj za razvoj jugoslovenske arhivistike koja se dugi niz godina razvijala komplementarno, manje ili više uspješno, u svim Republikama.

Uprkos značajnoj ulozi koju je Arhivski savjet NRCG imao u razvoju arhiva i arhivske službe, ovo tijelo je poslije nekoliko godina, sticajem određenih okolnosti prestalo sa radom. Prestanak rada ovog tijela dugoročno se negativno odrazio na razvoj arhivske službe, struke i mreže u Crnoj Gori. Arhivska struka je permanentno isticala kao jedan od temeljnih pred/uslova za razvoj arhivske djelatnosti, potrebu formiranja novog Arhivskog savjeta, ali bezuspješno.

Osnivanje i razvoj arhivskih ustanova

Kada je u pitanju Crna Gora pri istorijskom institutu NRCG je 1948. godine osnovano Arhivsko odjeljenje koje je rješenjem Ministra prosvjete br. 6382 od 1. aprila 1949. godine preuzelo iz Državnog muzeja sav arhivski fond Kraljevine Crne Gore (fondovi bivše državne arhive), izuzev takozvanoga Dvorskog arhiva (Arhivska građa koja je bila otkopana 14.aprila 1923.godine). Ova arhivska građa je u Istorijskom institutu NRCG do decembra 1951.godine, kada je pripala novoosnovanoj Državnoj arhivi NRCG.Kako vidimo, Državni arhiv NRCG formiran je na osnovu Zakona o državnim arhivima od 31.12.1951. godine, kao matična ustanova za oblast arhivske službe u Crnoj Gori. Državni arhiv NRCG je 1963.godine preimenovan u Arhiv NRCG, 1978. godine u Arhiv Crne Gore, a 1992. godine u Državni arhiv Crne Gore.

U Kotoru je 1949. godine osnovan Arhiv pod imenom Državni arhiv u Kotoru sa ciljem preuzimanja i zaštite arhivalija nastalih na području Boke Kotorske od najstarijih vremena do 1918.godine.30.novembra 1949.godine Vlada NR Crne Gore donosi Uredbu kojom se osniva arhiv u Kotoru.Ubrzo poslije osnivanja Istorijskog arhiva Kotor kao prvog samostalnog arhiva u Crnoj Gori dolazi do promjene statusa shodno odredbama navedenog Zakona o državnim arhivima NR Crne Gore. Tako Državni arhiv Kotor ulazi u sastav Državne arhive NRCG, kao njegovo odjeljenje sa sjedištem u Kotoru. Faktički Kotorski arhiv je djelovao potpuno samostalno i na stručno i finansijskom polju.

Pored ova dva arhiva, u pravcu širenja arhivske mreže u Crnoj Gori formira se 1956.godine Arhiv Herceg Novog, pod nazivom Arhiv i naučna biblioteka.Osnovan je odlukom NOO Herceg Novi br. 12569 od 11.11.1956.godine.Pod ovim nazivom radi do 1971.godine kada se preimenuje u Arhiv Herceg Novog, sa dva odjeljenja(arhivsko i bibliotečko). Arhivsko središte Bijelo Polje osnovao je Državni arhiv NRCG rješenjem br.500 od 30.septembra 1955. godine, kao i jednu od svojih organizacionih jedinica sa nadležnošću za srezove: Bjelopoljski (Opština Bijelo Polje i Mojkovac), Beranski (Opština Berane i Rožaje), Andrijevački (Opština Andrijevica i Plav) i Pljevaljski (Opština Pljevlja i Žabljak). Arhivski centar Nikšić osnovan je 1. septembra 1959. godine, kao jedna od organizacionih jedinica državnog arhiva NRCG sa teritorijalnom nadležnošću za opštinu Nikšić sa Grahovom, Velimljem, Plužinama, Šavnikom, i Žabljakom. Državni arhiv NRCG je u ovom periodu u skladu sa svojim ovlašćenjima činio napore na širenju arhivske mreže u Crnoj Gori. Međutim, većina arhiva se, usljed promjena zakona i načina finansiranja, organizovala na nivou opštinskih ustanova za kulturu i nauku (centri za kulturu, zavičajni muzeji, narodni univerziteti itd).

Širenje arhivske mreže nastavlja se 1959. godine osnivanjem Arhiva za radnički pokret pri Istorijskom institutu SRCG, zatim opštinskog arhiva Budva 1976. godine (od 1985. godine, Istorijski arhiv Budva), Opštinskog arhiva Podgorice 1980. godine, arhiva i muzeja Ivangrada 1982. godine, i opštinskog arhiva Bar 1986. godine. Treba spomenuti da je pri Arhivu Crne Gore na Cetinju 1973. godine osnovano Arhivsko odjeljenje za područje opštine Cetinje.

Zakonom o arhivskoj djelatnosti iz 1992. godine formira se jedinstvena republička ustanova pod nazivom Državni arhiv Crne Gore, koji radi kao upravna organizacija i u čiji sastav ulaze sve dotadašnje samostalne arhivske ustanove. Njegova stvarna nadležnost proteže se na cijelo područje Republike Crne Gore. Državni arhiv Crne Gore je donio Pravilnik o unutrašnjoj organizaciji i sistematizaciji br. 07-443 od 30.10.1992. godine, na osnovu saglasnosti Vlade RCG.

Prilog pripremio i likovno opremio Vesko Pejović