Promovisana knjiga dr Čedomira Markovića “Antička Budva-Nekropole, istraživanja 1980-1981”

Posted on 24. Sep, 2012 by Vesko Pejović in Iz kulture

Knjiga dr Čedomira Markovića „Antička Budva – Nekropole, istraživanja 1980 – 1981“ predstavljena je u četvrtak veče (20.09) u prostorijama Matice crnogorske – Ogranak Cetinje

Brojne poštovaoce naučnog rada dr Čedomira Markovića u ime organizatora promocije Matice crnogorske, pozdravio je predsjednik Ogranka Cetinje, naš poznati karikaturista Luka Lagator, rekavši da Ogranku MC CT čini čast da predstavi jednu ovakvu knjigu, našeg vrlog autora dr Čedomira Markovića.

O knjizi su govorili arheolozi: Olivera Velimirović Žižić, Dejan Gazivoda i autor Čedomir Marković. Trebalo je da govori i arheolog Stanko Roganović ali on iz opravdanih razloga nije mogao doći pa je njegovu kratku besjedu pročitao Lagator napominjući da je Stanko jedan od osnivača Matice crnogorske i dugogodišnji predsjednik Ogranka Cetinje.

–Bolest i starost, te pogane i ružne posestrime, onemogućile su me da prisustvujem tom svečanom činu. Koristim priliku da Matici zahvalim, koja je u svojoj dosadašnjoj bogatoj izdavačkoj djelatnosti i ovom prilikom promotor ovakve kulturne manifestacije. Knjigu Antička Budva Nekropole, pročitao sam sa posebnim interesovanjem i zadovoljstvom. Bez laskanja i uobičajenih fraza, dovoljno je da je autor dr Čedomir Marković. Ovo naglašavam zato što je gospodin Marković doktor u najautentičnijem značenju te riječi. On nije doktor sveopšte prakse, raznih gemišt naučnih disciplina, nego poznati i priznati stručnjak svoje profesije. Čitav radni vijek posvetio je proučavanju, očuvanju i prezentaciji kulturne baštine u Crnoj Gori. Ovaj homo doctus, poliglota, autor više knjiga iz oblasti Arheologije i saradnik mnogih naučnih institucija u našoj državi i inostranstvu obogatio je biblioteke tih ustanova. Ubijeđen sam da dijelite mišljenje sa mnom da ovaj vrli građanin Cetinja zaslužuje puno poštovanje i respekt sviju nas.

Uz čestitku autoru pozdravljam sve sa izrazima poštovanja koji su večeras imali privilegiju da budu konzumenti ove duhovne gozbe.

Srdačno, Stanko Roganović – penzioner

Riječ Olivere Velimirović Žižić:

Imam prijatnu dužnost da predstavim novoobjavljenu monografiju Antička Budva – nekropola 1970 – 1981, autor Č. Makrović. Knjiga je uskostručna pa ću pokušati da je pojednostavim tj. približim široj javnosti.

Kao prvo, istakla bih Maticu, izdavača monografije, što se odvažila i uzdigla kao institucija, svjesna značaja kulturnog nasljeđa koja u nizu objavljuje i stručnonaučnu literaturu, bilo samostalno ili preko svog Časopisa. Matica to svjesno i savjesno radi, jednostavno traga, nalik na arheologiju za kulturno istorijskim vrijednostima Crne Gore, a koje se rapidno urušava i nestaje zbog neadekvatne zaštite i nebrige.

Naša kulturna dobra- a tu spadaju i arheološka nalazišta, često se nalaze na udaru ljudi koji zbog kojekakvih opredjeljenja uništavaju ono najvrjednije u državi a to su kulturna dobra, osnovni znak raspoznavanja sebe samih tj. naroda kojem kao pojednici pripadamo.

Rimskom gradu Doklea-i , Antičkim natpisima u Crnoj Gori, pridružuje se i Antička Budva -treća monografija koja približava i osvjetljava antičko doba Crne Gore.

Budva – grad u kontekstu razvoja, počevši od primitivne emancipacije naselja nekog područja ili etničkog sklopa – pa sve do njegovog oblikovanja u tip naselja koje posjeduje odlike gradskog naselja u kulturnom i vremenskom horizontu.

U tom smislu Budva – grad je zahvalna tema za praćenje razvoja grada kroz tri faze – predurbanu, protourbanu i urbanu. No, to nije naš zadatak.

Iz ugla arheologije, postanak grada pripada velikim civilizacijama antičkog svijeta – Grcima i Rimljanima, bar što se tiče našeg crnogorskog prostora.

Grci i Rimljani stvaraju grad donoseći urbanizam, pismenost, religiju i druge kulturne tvorevine i iz tih korjena izrasta i crnogorski kulturni milje.

A sve se to odvijalo preko dva procesa, prvi je helenizacija, drugi je romanizacija koja je bila veoma složena strategija od vojne do administrativne, radi postizanja krajnjeg cilja.

Važan momenat za postojanje helenističke Budve je stalno prisustvo Grka duž jadranskog primorja, a tim i njihovo prisustvo u organizovani trgovački ilirski centar u kojem su se Grci odomaćili i prilagodili mirnom i stalnom življenju.

Iz tog neposrednog dodira Grka i Ilira nastaje novi oblik kulture koju poznajemo kao helenistička, i svodi se u suštini samo na miran proces grčkog uticaja. Ovom tipu kulture Grci daju osnovni ton i u nju je utkan niz lokalnih elemenata, odnosno duh ilirskih dostignuća u kullturi i umjetnosti.

Helenizacija u ilirskoj Budvi, ostavila je tragove urbanizma, sa odrazom na šire zaleđe u arhitekturi Medun, Stara Gradina, Đuteza, Mataguži i dr. kroz izgradnju odbrambenog sistema uz sudjelovaje domaćih majistora u stilu tzv.,, kiklopske ,,tehnike.Helenizaciju prati još ogromno bogatstvo raznorodnog, luksuznog grčkog importa, nađenog u grobovima helenističke Budve od kraja III do kraja I v. stare ere, čime se potvrđuje prisustvo Grka u gradu Budvi.

Dalji tok kulturnog razvoja Budve vezan je za dolazak Rimljana, kao osvajača, na tlo današnje Crne Gore. Nakon uništenja ilirske države (230-229 god.), pacifikacijom ove i šire regije Rim sprovodi integraciju prostora zajedno sa etničkim elementima u Rimsku imperiju, a to se ostvarivalo vojnom silom ili administrativno s ciljem, unificirajući domoroce na jednom sasvim drugom kulturnom i društvenom nivou. To je praktično bila priprema za sledeći korak romanizacije, koja je dalje tekla veoma osmišljenom politikom i vršena je na razne načine prema uslovima koji su postojali u raznim oblastima. Evo nekoliko primjera: Lucije Anicije, kao pobjednik, saziva zbor svih predstavnika ilirske države saopštava im da će porez koji su plaćali svom kralju Genciju smanjiti na polovinu, zatim im obećava: svi će stanovnici ilirske države biti slobodni i oslobođeni poreza, pa dalje navodi niz plemena i gradova koji su se još za vrijeme Gencijeve vladavine odvojili od njega i prišli Rimljanima. Što bi rekli danas vlast s jedne strane nagrađuje, a s druge im ubacuje klicu razdora poznavajući nedostatak solidarnosti kod Ilira; ili koristila se metoda preseljavanja stanovnika iz jedne oblasti u drugu, naseljavanjem građana dobijaju imanja tj. koristili su metodu kolonizacije i takvim načinom razbijali su etničke cjeline; poslije 25 godina isluženi vojnici dobijaju građansko pravo a to je svakom u jednoj tako velikoj državi bio cilj da postane rimski građanin…

Ilirsko stanovništvo Budve a vjerovatno i zatečeni dio Grka bio je romanizovan u I deceniji prvoga vijeka i istovremeno bio naseljen brojnim Italicima a što potvrđuju grobovi spaljenih pokojnika tj. ritualom kremacije koji su donijeli sa sobom i praktikovao se na nekropoli tokom prvog i drugog vijeka.

Radi potpunije slike nešto treba reći i o samom gradu Buthua – Budva koja spada u najstarije centre organizovanog gradskog života na širem Jadranu. Ime Budve pominje Sofokle sredinom V vijeka st. ere, Pseudo Skilaks iz IV vijeka stare ere, a pominje se i kod Ptolomeja i Plinija. Za antičku Budvu vezan je mit iz grčke mitologije jedne dobro poznate priče, o tebanskom heroju Kadmu i njegovoj ženi Harmoniji, kao njeni osnivači. Kao aglomeracija Budva se formirala veoma dugo. Grad je živio i razvijao se u različitim epohama. Egzistira kontinuo od IV vijeka stare ere pa kroz vjekove i milenijume do dana današnjega.

Nakon zemljotresa 1979. godine konačno je ubicirana antička Budva na prostoru u starom budvanskom gradu kada su otkriveni ostaci arhitekture ilirskog bedema rađeni tzv. „kiklopskom“ tehnikom, ostaci hipokausta, djelovi stubova, kapiteli, kao i temelji ranohrišćanske bazilike sa ostacima mozaičkog poda iz polovine VI vijeka.

U cijeloj priči o antičkoj Budvi nedostaju mnogi podaci – izgled, veličina, arhitektura, prateći objekti i drugi sadržaji ostaju a najvjerovatnije će i ostati nedogledani.

Međutim, viziju načina života neposredno pruža izumrli antički svijet, pohranjen i sačuvan u nekropolama jedinog istraženog urbanog segmenta antičkog grada.

Položaj antičkih nekropola otkriven je slučajno, izgradnjom starog hotela „Avala“ 1938. godine, kada je za nauku uništen nesaglediv broj helenističkih i rimskih grobova koji su imali bogatstvo priloga koji su kasnije poslužili za unosnu trgovinu tim putem od čega je jedan dio dospio u muzeje (Beograd, Split, Zagreb i dr.).

Prva arheološka sistematska istraživanja u Crnoj Gori organizovani su u Budvi daleke 1951-1957. godine.

Mislim da je ukupni arheološki fond sa prostora nekropola, trebalo integrisati tj, povezati u ovoj prvoj monografiji, bez obzira na napor koji je trebalo uložiti.

Autoru Čedomiru Markoviću, za pisanje monografije poslužila su posljednja istraživanja, koja su obavljena u otežanim uslovima, odmah, naredne dvije godine poslije zemljotresa 1979. godine.

Rezultati ovih istraživanja riješili su dilemu koja se vuče kroz literaturu od otkrića budvanske nekropole i konstatacija da su na istom mjestu u dva horizonta ( sloja) ležali stariji grčki i mlađi rimski grobovi.

Čedomir Marković, zahvaljujući arheološkim istraživanjeima otkrlonio je i razriješioo pomenutu dilemu, a ona se u prvom redu odnosi na poziciju, obim i strukturu terena koji je korišćen tokom dugog života antičkog grada, dok samo razgraničenje nekropola, diktiraju grobni prilozi i na toj osnovi autor, prvi put odvaja prostorno i vremensku helenističku od rimske nekropole.

U monografiji su predstavljena dva poglavlja:

helenistička nekropola
rimska nekropola

Helenistička nekropola zauzimala je prostor duž same morske obale, zahvatala prostor ispod starog hotela ”Avala” i potez koji se završavao na istočnim padinama brda Spas.

Na tom potezu tokom posljednjih istraživanja otkrivena su 33 groba koji su omogućili sagledavanje svih oblika grobova i grobnih konstrukcija kao i pogrebni ritual – inhumacije, praktikovan od sredine IV vijeka do kraja I vijeka stare ere. Grobove ove epohe karakterišu izuzetno bogati grobni prilozi, među kojima s posebno ističu predmeti izrađeni od zlata: prsteni, naušnice, privjesci, lančići kao i dekorativna keramika. Sve grobne nalaze, autor je tipološkom interpretacijom i analizom opredijelio periodu helenizacije ilirske Budve, u kojoj pored ilirskog stanovništva živi mnogo Grka, odnosno grčkih trgovaca koji održavaju veze s drugim razvijenijim grčkim centrima, dok sama Budva predstavlja važan trgovački i kulturni centar u vijeme ilirske države.

Drugo poglavlje monografije odnosi se na rimsku nekropolu sa ukupno otkrivenih 211 grobova tokom posljednjih istraživanja.

Topografija rimske nekropole praktično se naslanja na poziciju starije helenistsičke i podrazumijeva prostor hotelskog dvorišta, ekonomske objekte starog hotela i dalje se širi prema sjeveru i sjeverozapadu sve do podnožja brda Spas. Zbog skučenog i do kraja iskorišćenog prostora u nekim vremenskim intervalima došlo je do neznatnog preklapanja ove dvije nekropole, a taj prostor preklapanja upravo je bio granična linija između nekropola.

Sahranjivanje na nekropoli teče od I vijeka do kraja V vijeka, a vjerovatni i poslije tog datuma i tokom srednjeg vijeka.

Na nekropoli je praktikovano spaljivanje i inhumiranje pokojnika. Spaljivanje kao stariji oblik pogrebnog rituala prisutan je od I vijeka pa do sredine III vijeka. Poslije ovog datuma inhumacija je dominantan obred pri sahranjivanju i zadržao se i kroz kasniji period.

Arheološki materijal rimske nekropole, autor je slično prethodnoj, obradio tipološkpo-analitičkim postupkom u okviru posebnih odjeljaka: više tipova grobova spaljenih pokojnika, grobovi inhumiranih pokojnikia opis grobova i grobnih konstrukcija, naučno interpretira sve značajne vrste nalaza: staklo, keramiku, metal i sl.

Poseban odjeljak posvećuje epigrfskim spomenicima iako su oni zanemarljivi u odnosu na karakter i broj grobova.

Autor je na lak, prihvatljiv i jednostavn način intrepretirao ukupnu arheološkugrađu sa jedne i druge nekropole a propratnim tablama sa crtežima i fotografijama uz tekst omogućio lakše praćenje i čitanje.

Sliku antičke Budve, danas dobijamo kroz njene istražene nekropole. Jer su groblja mjesta preko kojih se sučeljavamo sa duhovnim i kultrunim vrijednostima,sa prošlošću.

Groblja preživljavaju milenijume, epohe, vjekove, opstaju kao sveta mjesta, kao simboli tišine spokojstva.

Svaki grob je zatvoren trezor, iz kojeg nauka crpi brojne podatke i informacije: antropološke, duhovne, kulturne, ekonomske, socijalne i sl., a sve to zajedno predstavlja naučno – istorijski doprinos za upoznavanje u ovom slučaju živaota antičke Budve i njen izumrli svijet.

Na kraju, izgled, volumen, likovna obrada knjige jednostavno imponuje, ostavllja dobar utisak i kao takva je najljepši dar struci šireg značaja, posebno arheologiji Crne Gore.

Riječ Dejana GAZIVODE:

Dame i gospodo, drage kolege i koleginice

U svoje i ime Centra za konzervaciju i arheologiju Crne Gore, koji je i potpomogao izdavanje ovog stručnog djela, želim da kažem par riječi:

O radnom vijeku i samom djelu doktora Čedomira Markovića, govorile su moje iskusnije kolege, tako da ću se ukratko osvrnuti na arheološka iskopavanja koja je realizovao bivši Republički zavod za zaštitu spomenika kulture Crne Gore tokom svog višedecenijskog postojanja.

Zahvaljujući svom položaju, uvijek na razmeđi velikih država i civilizacija, Crna Gora u svom tkivu sublimira jedinstvene tragove koji su ostavili pečat u njenoj prebogatoj istoriji, najprije se ogledajući kroz kulturno-istorijsko nasljeđe.

Svijest o očuvanju i važnosti kulturnih dobara kod nas se javlja još za vrijeme crnogorskih vladikâ, koji su sakupljali stare knjige, dokumenta, povelje i oružje. Tokom vladavine knjaza, odnosno, kralja Nikole I Petrovića-Njegoša, uporedo sa modernizacijom naše države u svim segmentima i u cilju zaštite kulturnih dobara donose se prve odredbe i Zakon o biblioteci i muzeju. U periodu između dva svjetska rata, u Crnoj Gori brigu o zaštiti pokretnih i nepokretnih kulturnih dobara preuzima Državni muzej, oformljen 1926. godine na Cetinju. Nakon Drugog svjetskog rata, konačno dolazi do formiranja institucije čiji je jedini zadatak zaštita kulturnih dobara.

Kroz djelatnost Republičkog zavoda za zaštitu i naučno proučavanje spomenika kulture i prirodnih rijetkosti, formiranog 1948. godine, kasnije transformisanog u Republički zavod za zaštitu spomenika kulture Crne Gore (1960. godine) i formiranje Opštinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture u Kotoru 1980. godine, a već 1992. godine transformisanog u Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture, jasno se izdefinisao pravac zaštite crnogorskih kulturnih dobara.

Arheološke kampanje u Crnoj Gori, najvećim dijelom su realizovane, kada su ih uzrokovali građevinski radovi koji su prekidani radi spašavanja kulturnog blaga. Tada je u većini slučajeva zaštitne arheološke radove realizovao Republički zavod za zaštitu spomenika kulture Crne Gore. Tokom svog postojanja Zavod je obavio najzahtjevnije stručne poduhvate na zaštiti kulturnih dobara, tada spomenika kulture, za šta je dobio Orden Republike sa srebrnim vijencem 1972. godine i najveće društveno priznanje u oblasti kulture i obrazovanja na prostorima bivše Jugoslavije – nagradu AVNOJ-a, 1989. godine.

U Zavodu, tokom njegovog postojanja, radilo je pet arheologa. Nažalost, u arheologiji Crne Gore uvijek je bilo deficita kadrova, kao i danas, ali ih to nije ometalo da odgovore svakom zadatku koji je bio postavljen pred njima, samostalno ili u saradnji sa drugim institucijama, ili pak kao sopstvenom izazovu nastalom za proučavanjem prošlosti.

Dr Čedomir Marković je čitav radni vijek proveo u Zavodu, prvo kao arheolog, zatim kao šef jedne od stručnih službi Zavoda, da bi u periodu od 1985. do penzionisanja 2003. godine, bio na njegovom čelu, sa kratkim prekidom od 1990-1991. kada je obavljao poslove na mjestu samostalnog savjetnika.

Pored gospodina Markovića, arheolozi Zavoda bili su i gospođa Vera Drecun, gospodin Roganović u periodu od 1976. do 1981., gospođa Marina Perović od 1985. do 2001. godine i moja malenkost u periodu od 2005-2011. godine, kada je Zavod transformisan i JU Centar za konzervaciju i arheologiju Crne Gore preuzeo na sebe djelatnost terenskih radova za obje djelatnosti.

Najznačajniji arheološki lokaliteti od praistorije, preko antike do srednjeg vijeka istraživani su u organizaciji Zavoda, među kojima možemo izdvojiti:

Risan, Gotovuša, Municipium S…, Lužac, Beran Krš, Kremeštice, Spila, Lisijevo polje, Riječani, Sutomore, Budva (Stari grad i Nekropola), Duklja, Svač…Dakle, Zavod je u velikoj mjeri doprinio razvoju arheologije kao nauke na ovim prostorima.

Moram da dodam činjenicu da knjige, koju večeras predstavljamo ne bi bilo da nije bilo odgovornog i pravovremenog angažovanja bivšeg Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture Crne Gore, koji je rukovođen osnovnim principima zaštite kulturne baštine. preduzeo sistematska arheološka ispitivanja budvanskih nekropola, ugroženih izvođenjem građevinskih radova. Pored toga, Zavod je sve eksponate pronađene u ovoj kampanji, podvrgao konzervatorsko-restauratorskom tretmanu u jednom od svojih ateljea, pod rukovodstvom Marije Marković, konzervatora-savjetnika. Uspješno je obrađeno blizu 2000 eksponata od keramike, stakla, ćilibara, metala, kamena koje danas možete pogledati u postavci Arheološkog muzeja u Budvi.

Na kraju, ova knjiga koju večeras promovišemo govori o izvanrednim rezultatima, postignutim u kampanji realizovanoj prije više od trideset godina, dakle u vrijeme kada nije bilo tako razvijene opreme kojom danas mi arheolozi raspolažemo. Mogu slobodno reći, bardovi arheologije kakvi su gospođa Žižić i dr Marković za nas mlađe morali bi biti uzori i podsticaj za dalji uspješan rad.

Precizno i valjano do kvalitetnog djela

Autor knjige „Antička Budva – Nekropole“ Čedomir Marković kazao je da je za objavljivanje knjige, 30 godina nakon arheoloških istraživanja o kojima govori, bilo kako subjektivnih, tako i više objektivnih razloga.

– Subjektivni razlozi sastojali su se prije svega u potrebi da se iscrta blizu 2.000 različitih predmeta pronađenih u grobovima antičkih nekropola u Budvi, da se svi predmeti precizno i valjano popišu, za šta je bilo potrebno da se prethodno obave konzervatorsko-restauratorski zahvati kako bi se sagledali prvobitni oblici i ukrasi na predmetima, načinjeni od različitih materijala. To je zahtijevalo jako mnogo vremena – kazao je Marković i zahvalio se Matici crnogorskoj što je napravilanapor da se ova knjiga pojavi i promoviše, govornicima na lijepim riječima i stručnoj elaboraciji i prezentaciji knjige kao i prisutnima koji su uveličali ovo veče.

Prilog pripremio Vesko Pejović