Slobodan Mitrović: Urbana geneza Cetinja

Posted on 31. Aug, 2020 by Vesko Pejović in Istorijski razvoj, Urbanizam i arhitektura

Dok su svi gradovi u Crnoj Gori nastajali na srednjevjekovnim Venecijanskim ili Otomanskim slojevima, Cetinje se odmah izgradilo kao zapadno evropska varoš.

Cetinje nema sličnosti sa okolnim gradovima. Ono je mlad grad, datira iz XVog vijeka, a potpuni razvoj doživljava u XIXv, izgrađujući se odmah na modernim urbanim iskustvima.

Rijetko se desi da su fundamenti jednog grada duhovnost i knjiga, a Cetinje je upravo nastalo iz Manastira i štamparije u Podlovćenskom docu. Činjenica da je ovim gradom vladalo sedam Petrovića (1697-1918), da su bili pjesnici i pisci, dugotrajno je usmjerila Cetinje ka stvaranju jednog humanističkog grada.

Uobičajena, prirodno – ekonomska logika o nastanku gradova je ovdje izostala, što je kuriozitet u istoriji gradotvorstva.

Sa Petrovićima počinje organizovanje države, kada spontana i običajna pravila transformišu u zakone, pa (1796). Petar I donosi Stegu a već (1798). Opšti crnogorski i brdski imovinski zakonik. Formiraju Gvardiju i Perjanike (1831). a Petar II izlazi iz Manastira, (1838), kada je ruski inžinjer Jakov Nikolajevič Ozerckovski izgradio objekat tipa utvrđenja, prozvan Biljarda. U njoj se smještaju rezidencija, Senat, Gvardija, gostinski prostor. To je prvi objekat poslije Manastira Ivana Crnojevića(1484) u Podlovćenskoj dolini.

U godini kada je Njegoš umro (1851). Cetinje ima Manastir, Biljardu i nekoliko prizemnih kuća.

U prve dvije decenije vladavine knjaza Nikole udaljeno od Manastira, formira se spontano Katunska ulica (danas Njegoševa). To je prva urbana osovina Cetinja i moderne Crne Gore. Prvo se gradi objekat za goste, hotel Lokanda sa 22 kreveta(1864). Slijedi (1867) Palac –Dvor u kojem živi sa porodicom i upravlja Crnom Gorom, Gospodar – Knjaz.

“Đevojački institut” je prva srednjoškolska ženska ustanova (1869). Gradnja bolnice Danilo I (1873). je prijeko potrebna za liječenje ranjenika iz stalnih ratnih sukoba.

Spiridon Gopčević snima postojeće stanje Cetinja (1875) i formira prvi urbanistički plan sa prikazom hidrografije u Cetinjskom polju.

Knjaz Nikola traži pomoć iz Dalmacije, Francuske, Italije, Austrije, Češke, dolaze sve vrste inžinjera, stručnjaka, prosvjetara…

Berlinski kongres 1878.

“Mala Knjaževina u brdima” postaje 27 suverena evropska država, sa proširenom teritorijom od 4.420km2 na 9.400km2. Prevladava mir i tek sada se može baviti planskom izgradnjom društva i države. Arhitekta Josip Slade Šilović iz Trogira dolazi (1877). Dobija status “Inžinjera extra statum” (danas Glavni urbanista). Sa njim počinje svestrano urbano planiranje Crne Gore i Cetinja: putevi, mostovi, kopnena i obalna infrastruktura, dvorci, privatne kuće, crkve i dr. Po njegovom projektu (1884) počinje gradnja Zetskog Doma (pozorišta, muzeja, biblioteke) prvog javnog objekta kulture. Knjaz Nikola kaže: “Knjiga neće omlačiti našu junačku krv.”Opšte društveni razvoj, školovanje u inostranstvu, dolazak instruktora, prosvjetara, preduzimača, razvoj trgovine i zanatstva, sve je u zamahu izgradnje Cetinja i države. Preduzimači sa primorja: Terzović, Lepetić sa majstorima iz Boke pristižu koliko god vlada veliko siromaštvo.

Urbanizacija

Urbana matrica Cetinja je nepogrješivo smještena u Podlovćenskoj dolini. Sve što je tu izgrađeno sa Manastirom: Biljarda, Dvor, Crkva na Ćipuru, Orlov Krš,dva parka formirana (1894) sa mlinom Ivana Crnojevića i Vladičinom baštom, predstavlja Crnogorski Forum, neponovljivu arhitektonsko ambijentalnu, društveno istorijsku, autentičnu urbanu tvorevinu sa najznačajnijim simboličkim vrijednostima jedne države.Taj autentično izgrađen prostor i danas posjeduje specifičan “Genius loci” jer njim koračaju, u njemu i danas žive autohtoni potomci desetinu pasova serdara, vojvoda, perjanika, činovnika koji su stvarali Crnu Goru. To je prostor opredmećene crnogorske istorije.

Dvije paralelne ulice Katunska i Bajova (regulaciju uradio J.Slade) su postale nukleus oko kojih se razvijao grad. Diplomatska Poslanstva su raspoređena na rastojanjima što je omogućavalo kvaltetno strukturiranje oko njih.

Profil ulica je: širok trotoar, kuneta, drvored sa lipama, ulica širine 7 m. pa opet drvored, kuneta trotoar. Prvi bulevar, ulica sa 4 trake, drvoredom po sredini i sa strana se formira (1910). Jedinstven je primjer Cetinjskog urbanog pejzaža, gdje se svaka ulica završava brdom.

Mali trgovi: ispred Lokande, Vlaške Crkve, Lovćenske vile, Balšića pazar, Dvorski trg, su organski mikro prostori, ambijentalno specifični, koji stimulišu duh zajedništva u gradu.

Naselje se planski transformiše u osmišljenu cjelinu. Urbanistički planska gradnja je dokaz organizovanog društva, države koja ima razvojni cilj. Originalna Cetinjska urbana matrica blokova stambenih kuća sa sobama prema ulici, a kuhinjom i boravkom, prema intimnim unutrašnjim zelenim baštama, traži naučno izučavanje.

To su rijetki primjeri urbanog ideala stanovanja u kontaktu sa prirodom, u centru grada. Diplomatska poslanstva evropskih država su utkana u urbanu formu i život grada. Svojom arhitektonskom ljepotom i umjetničkim sadržajima, pobuđuju na estetski i kulturni doživljaj sa dragocjenim uticajem na opšte civilizacijski, tehnološki i kulturološki razvoj grada i njegovih stanovnika.

Arhitektonsku specifičnost svakako čini cetinjska urbana scenografija privatnih i javnih fasada ulica i trgova. U ambijentu takvog estetskog mizanscena i sadržaja nastala je energija i puls grada autentično kreativnog duha u kojem žive emancipovani građani, i talentovani pojedinci sa internacionalnim uspjesima.

Dvorac Prijstolonasljednika Danila (Plavi dvorac), Austrougarsko, Rusko, Francusko, Italijansko poslanstvo,Velike Britanije, Orlov Krš, Vladin Dom, Kuća Vukovića, su reprezentativna arhitektonska dijela Ampira, neobaroka, neorenesanse, moderne, primjerena Evropskim gradovima.

Sveukupnim prosvjetnim i društvenim sadržajima Cetinje je izraslo u sopstveni kulturni i identitetski državni centar što je rezultiralo proglašenjem Prijestonice Kraljevine Crne Gore (1910). U tom času na Cetinju su u poslu desetine arhitekata iz svijeta; Pakler, Koradini, Balaka, Maguljanin, Pol Gode sa Ogist Pereom, Belada, Arno i desetinu drugih.

Malo se koji vladar može pohvaliti, kao Kralj Nikola I, da je iz jednog rudimentarnog kamenjara za 50 godina izgradio i emancipovao jednu brdsku zemlju i grad Cetinje u evropski urbani gradić.

Cetinje je primjer gdje se može naučiti šta je urbanizam, šta je arhitektura, šta je kuća, šta znači ljudska zajednica u jednom gradu. To je grad sinteze prirode, pejzaža, arhitekture i kulture, što ga čini humanim obitavalištem po svim definicijama.

Sa Balkanskim ratovima (1913-14) počinje stagnacija i slijedi I Svijetski rat.

Istorijsko ignorisanje 88 godina

Gubitak državnosti 1918. i detronizacija dinastije Petrović, značila je oduzimanje političke, finansijske i svih drugih samostalnosti u kreiranju života Cetinja i Zetske Banovine, našta je svedena Kraljevina Crna Gora . Diplomatska Poslanstva konfiskovana sa svim njihovim umjetničkim vrijednostima, dobijaju prenamjenu.

U četvrtoj deceniji XXv gradi se Banovina, osnovna škola, gimnazija, činovnički stanovi. To su objekti mega struktura, nasilno umetnuti u urbani milje grada sa konfliktima u prostoru i danas očigledni. Kada jedan objekat nema harmoničnu okolinu, koliko god bio lijepa arhitektura, ukazuje na nestručan odnos prema urbanizmu grada. Isto se desilo sa Narodnom Bankom (1972). (danas galerijom D. Đurić) u kasnijem socijalističkom periodu.

II svjetski rat i Socijalistička revolucija su donijeli kraj svih iluzija o Prijestonom gradu Cetinju . Ustavom Nove Socijalističke republike Crne Gore iz (1946). Cetinje je ukinuto kao prijestonica, a Titograd je proglašen za Glavni grad Crne Gore.

Sve institucije države: Vlada, Skupština, vojska, milicija, pozorište, Pobjeda i sva uredništva i nadleštva su iseljeni. Titograd nije imao odgovarajuću strukturu činovništva pa su i cetinjske porodice preseljavane. Elektro industija Obod za koju Cetinje nije imalo radnike, je dovela hiljade radnika sa strane što je ovakvim mehaničkim prilivom novog stanovništva proizvelo demografske i druge socijalne promjene građanskog života.

Materijalna supstanca grada propada. Kulturna opstaje, zahvaljujući baštinicima, koji ličnim radom, kulturnom i nacionalnom etikom, posebno pisanom rječju održavaju: Manastirsku riznicu, Muzeje, Centralnu biblioteku, Državni arhiv, crnogorsku periodiku, institucije kulture.

Nesistematizovana znanja o urbanističkom i razvojnom planiranju, kada je moć politike ispred urbane učenosti, nemilosrdno su koštala grad Cetinje.

Poslije političke amnezije (1918- 2006). Cetinju se simbolično vraćaju prerogativi obnovljene države Crne Gore. Svojom transformacijom od Prijestola Kraljevine do Uprave Zetske Banovine, Socijalističkog industrijskog grada sa povratkom simboličkog prijestonog statusa, grad se danas ponovo identifikuje sa nacionalnom istorijom i traži svoju održivost.