Cetinje :: Moj grad

O izložbi Mata Đuranovića

Posted on 10. Nov, 2018 by Vesko Pejović in Iz kulture

Sinoć je u Crnogorskoj galeriji umjetnosti „Miodrag Dado Đurić“ po prvi put otvorena izložba umjetničkih djela crnogorskog slikara Mata Đuranovića. Mato je bio čovjek prefinjenog senzibiliteta i umjetnik velikog formata. Sve što je radio imalo je komponente umjetnosti i zračilo je vedrinom. U svemu oko sebe tražio je ljepotu i  u  njoj je nalazio “hranu” za svoju dušu i nspiraciju za svoja platna.

Na otvaranju je govorila direktorica Narodnog muzeja, dr Anastazija Miranović a izložbu je otvorila kustostkinja, Snežana Ivović, istoričarka umjetnosti. Radovi zastupljeni na izložbi su rađeni u tehnici ulja na platnu, a predstavljen je i manji broj crteža i akvarela. Izložba će biti otvorena do 7. decembra, 2018. godine.

IZ BIOGRAFIJE Mata Đuranovića (1895 – 1973)

Rođen u Đurićima (Kamenari – Boka Kotorska) 1895. godine gdje je završio osnovnu školu. Tu stiče prve slikarske pouke od oca Špira, jednog od prvih školovanih crnogorskih slikara. Likovno obrazovanje nastavlja u Zadru kod profesora Ivana Šoljana, bečkog đaka, koje se zasniva na zanatskom konceptu akademskog realizma. Godine 1919. sa sestrom odlazi u Ameriku. Završava Muzičku akademiju – odsijek za violinu. Bavi se i pedagoškim radom kako na likovnom tako i na muzičkom planu. Prvu samostalnu izložbu otvara u Galvestonu 1922. g. U Njujork odlazi 1929. godine gdje završava Umjetničku školu (Grand Central School of Art) kod profesora Arhila Gorkog. U Vašingtonu 1931. godine izlaže u Korkoran galeriji. U Centralnoj galeriji u Njujorku 1932 g. dobija zlatnu medalju za sliku Per aspera ad astra inspirisanu dalmatinskim ribarima i odlikovanje Vlade Čehoslovačke, od predsjednika Masarika, za širenje slovenstva i jačanje jugoslovensko-češkog prijateljstva u Americi. Iste godine prilikom samostalne izložbe u muzeju u Hjustonu. upoznaje se sa djelima meksičkog slikarstva socijalnog realizma.

Pred konačan povratak u domovinu 1934. godine izlaže u Dalasu i San Antoniju. Trajno se nastanjuje u rodnim Đurićima, a ubrzo mu se pridružuje supruga Meri sa kojom dobija dva sina, Špira i Luisa Draga. Iste godine izlaže u Kotoru na kulturno istorijskoj izložbi, a 1936. samostalno izlaže, takođe, u Kotoru u prostorijama Narodnog univerziteta gdje je prezentirao oko 50 radova. Ratne godine obilježene su njegovim ilegalnim aktivnostima i pomoći partizanskoj vosci. Jedan period bio je u zatvoru na Mamuli. Nakon izlaska iz zatvora priključuje se bokeškim partizanima i aktivno učestvuje u borbama. Poslije rata intenzivno učestvuje u kulturnom prosperitetu Boke: na osnivanju muzeja i arhivskih ustanova, kulturno umjetničkih društava, muzičkih škola i škole za likovnu umjetnost u Herceg Novom. Kao profesor slikanja predaje u kotorskoj gimnaziji od 1945-1954. godine, a kasnije kao honorarni profesor od 1957-1961. g.

Od osnivanja Udruženja likovnih umjetnika Crne Gore 1946. g. učestvuje na svim izložbama. Od značajnijih samostalnih izložbi treba izdvojiti one 1957. u Kotoru,u galeriji SANU u Beogradu 1959. g. a zatim retrospektivne izložbe Umjetničkom paviljonu u Titogradu 1961. i 1970. godine, 1975. u  Herceg Novom, 1980. u Kotoru, 1988. u Tivtu, 1995. u Kotoru (retrospektivna), 2001. u Perastu.  Amerika će još jednom vidjeti njegove slike. U jesen 1970. godine, zahvaljujući prijateljima, književniku Dušanu Kostiću, slikarima Branku Filipoviću i Aleksandru Prijiću i direktoru jugoslovenske okeanske plovidbe u Kotoru Savu Staroviću, koji su se pobrinuli oko realizacije ovog događaja, brodom “Kapetan Martinović” započela je njegova prekookeanska izložba. Obišla je lučke gradove Galveston, Hjuston i dr. gdje je Mato boravio i radio do povratka u domovinu. Predstavio se sa preko pedeset radova pretežno sa motivima Boke. U ateljeu u svojoj kući otvorio je 1971. g. u galeriju “Verige”, koja je radila sve do početka 90-tih godina. Pored samostalnih izlagao je i na mnogim kolektivnim izložbama.

Godine 1962. g. dobija Trinaestojulsku nagradu za slikarstvo, a 1972.  Oktobarsku nagradu Herceg Novog za doprinos kulturnoj ponudi hercegnovske opštine osnivanjem likovne galerije u svojoj rodnoj kući u Đurićima. Umro je u Meljinama 21. februara 1973. godine.

EVO ŠTO JE SNEŽANA IVOVIĆ ZAPISALA U BOGATOM KATALOGU KOJI PRATI IZLOŽBU:

    Umjetničko djelovanje Mata Đuranovića, predstavnika starije generacije crnogorskih slikara, započeto između dva svjetska rata, dalo je značajan doprinos razvijanju i utemeljenju poslijeratne likovne scene u Crnoj Gori. Rođen je 1895. godine u Đurićima (Boka Kotorska) gdje je završio osnovnu školu. Već tada je ispoljio talenat za slikarstvo pa je prve pouke dobio od oca Špira, predstavnika prvih crnogorskih školovanih umjetnika likovno obrazovanog u Kijevu na postulatima akademskog realizma.[1]

[1] Pored Špira Đuranovića toj generaciji pripadaju i Anastas i Špiro Bocarić, Marko Gregović, Mihailo Vrbica, Ilija Šobajić, Pero Poček, Marko Brežanin, Vladimir Novosel i Đoko Popović. Većina njih ostala je vjerna klasičnom akademskom maniru radeći u tamnoj gami, jasnih formi i preciznog crteža. Drugi, poput Pera Počeka, Špira Bocarića i Đoka Popovića, čije slikarstvo prvih decenija XX vijeka, iako već anahrono u odnosu na evropska umjetnička strujanja, pravi otklon od tradicionalnih postulata usvajajući pleneristički, poentilistički i impresionistički slikarski pravac.

  Smisao Matovog budućeg slikarskog života biće određena onog trenutka kada djetinjstvo i odrastanje u pitomom bokeškom zalivu, prekine odlaskom u Zadar, gdje završava srednju školu i započinje da se bavi likovnom djelatnošću, koju je usmjeravao profesor Ivan Šoljan. Njegove pouke zasnovane na akademskom realizmu bile su presudne za izgrađivanje i utemeljenje Matovog zanatskog umijeća. Sljedeći, presudan korak za njegovo dalje umjetničko i duhovno formiranje vezuje se za 1919. godinu kada sa sestrom Jovankom napušta rodni dom i odlazi u Ameriku, gdje se umjetnički obrazuje na muzičkoj akademiji-odsijek za violinu.[2] Ali, ne zapostavlja ni slikarstvo i već prvi put samostalno kao amater izlaže u Galvestonu 1922. godine. Zatim slijedi i niz izložbi u drugim gradovima Teksasa nakon čega se konačno opredjeljuje za slikarski poziv.

Akademski se obrazuje na njujorškoj akademiji (Grand Central Art School) kod profesora Arhila Gorkog, koju završava oko 1930. godine.[3]  

PS: CIMERI SU  MU BILI IVAN MEŠTROVIĆ I LUJ ARMSTRONG-DODAO VESKO PEJOVIĆ

[1]          Arshile Gorky (1904-1948) američki slikar jermenskog porijekla. U Ameriku se doselio 1920. godine. Njegovi osnovni slikarski principi razvijali su se pod uticajem Sezana i Pikasovog kubizma da bi se 30-tih XX vijeka okrenuo nadrealizmu, a zatim apstraktnom ekspresionizmu. Tokom 20-tih godina američka umjetnost se oslanja na realističku figuraciju i interesovanje za nacionalnu istoriju. Savremene tendencije nastupiće organizovanjem izložbi, predavanja, simpozijuma, koje su okupljale, ne samo američku, već i evropsku avangardu. Mogućnošću upoznavanja djela vodećih evropskih umjetnika, Brankuzija, Braka, Sezana,Kandinskog, Klea, Miroa i drugih američki likovni život je progresivno evoluirao. To je, ujedno, bio početni korak, koji je u toku sledeće decenije pokrenuo pravac apstrakcije u Americi, kome su takođe doprinijeli meksički i američki muralist koristeći, između ostalog, nove tehnike primjene industrijskih boja.

[2]   “Porodica Đuranović ima čitav jedan album novinskih tekstova iz SAD, pisanih na više jezika, o Matovom muzičkom radu u Americi, jer se u početku mnogo više bavio muzikom nego slikarstvom. Reprezentativni nastupi i publika, brojna priznanja i interesovanja. Iako je završio odsijek za violinu, svirao je na svim žičanim instrumentima. U Njujorku je imao tamburaški orkestar. Zanosio se idejama panslavizma, pa je u orkestru imao muzičare iz svih slovenskih zemalja. Za jačanje jugoslovensko-češkog prijateljstva kroz slikarstvo, a posebno kroz muziku, dobio je najveće odlikovanje čehoslovačke vlade, a predsjednik Masarik mu je nudio da bude češki konzul u Hjustonu.”. Petar Janičić, Od njujorških nebodera do kamenarske simfonije, Vijesti, Podgorica, 26.06.2002, str. 12.

Ali, ne zapostavlja ni slikarstvo i već prvi put samostalno kao amater izlaže u Galvestonu 1922. godine. Zatim slijedi i niz izložbi u drugim gradovima Teksasa nakon čega se konačno opredjeljuje za slikarski poziv. Akademski se obrazuje na njujorškoj akademiji (Grand Central Art School) kod profesora Arhila Gorkog, koju završava oko 1930. godine.[3]

[3]  Arshile Gorky (1904-1948) američki slikar jermenskog porijekla. U Ameriku se doselio 1920. godine. Njegovi osnovni slikarski principi razvijali su se pod uticajem Sezana i Pikasovog kubizma da bi se 30-tih XX vijeka okrenuo nadrealizmu, a zatim apstraktnom ekspresionizmu. Tokom 20-tih godina američka umjetnost se oslanja na realističku figuraciju i interesovanje za nacionalnu istoriju. Savremene tendencije nastupiće organizovanjem izložbi, predavanja, simpozijuma, koje su okupljale, ne samo američku, već i evropsku avangardu. Mogućnošću upoznavanja djela vodećih evropskih umjetnika, Brankuzija, Braka, Sezana,Kandinskog, Klea, Miroa i drugih američki likovni život je progresivno evoluirao. To je, ujedno, bio početni korak, koji je u toku sledeće decenije pokrenuo pravac apstrakcije u Americi, kome su takođe doprinijeli meksički i američki muralisti koristeći, između ostalog, nove tehnike primjene industrijskih boja.

“Bio sam jako impresioniran umjetničkim stvaralaštvom američkih apstraktista. Bilo je nečeg novog i neobičnog u njihovom shvatanju svijeta, u njihovom poimanju života. U njihovim platnima osjećao sam dušu. Makar to bila i najobičnija stvar-ona je linijom i bojom odražavala čudni unutrašnji sklop koji uzbuđuje…” prisjećao se umjetnik.[4]

[4]  B.B. (Bosa Balić), Mato Đuranović: Želio bih da slikam moderno, ali blisko svakome, da odrazim vrijeme u  kome živim, Pobjeda, 23.07.1961, str. 7.

Njegov talenat i posebnost njegove umjetničkog umijeća veoma brzo je zapažen. Poziv da samostalno izlaže u američkim galerjama i muzejima to i potvrđuje. Na izložbi 1932. godine u Centralnoj galeriji u Njujorku za sliku Per aspera ad astra (inspirisanu dalmatinskim ribarima) dobija zlatnu medalju. Zatim slijede izložbe u San Antoniju, Vašingtonu, Hjustonu i drugim gradovima. O njegovom radu kritika se veoma pohvalno izjašnjava. “Đuranović je jedan od najvećih savremenih slikara kojega u Francuskoj smatraju kubistom, u Italiji futuristom, a u Njemačkoj ekspresionistom… To je zaista jedna interesantna umjetnička ličnost, nadahnuta vjerom jedne nove umjetnosti koja će se shvatiti tek docnije, tokom vremena” zapisano je u časopisu La Revue moderne.

Da bi što cjelovitije mogli sagledati Đuranovićev stilski raznolik umjetnički opus zalazimo u polje postupno nadograđivanog umjetničkog vokabulara, koji se može sistematizovati i promatrati kroz višeslojan diskurs njegovih stvaralačkih mijena. U svakoj od njih ističe se slikarska zrelost, lični stav i sigurnost u rješavanju složenih likovnih zahtjeva. Jedinstvena i usamljena figura među crnogorskim slikarima, posebno boravkom i studijama u Americi, na svojim platnima je, jednim dijelom, prenio uticaj i iskustvo američke likovne scene, koja se razvijala između dva svjetska rata. 

Ta djela rađena pod uticajem postkubističkog stilskog usmjerenja Andre Lota i Fernana Ležea prilagođena sopstvenoj viziji, Đuranović usresređuje  prvenstveno na estetske činioce i stilsko-plastičke formulacije u građenju slike. Takođe i uticaj meksičkih slikara Diega Rivere (1886-1959) i Karla Montenegra, slikara murala, čija se poetika oslanja pretežno na socijalnu politiku i odjek meksičke revolucije, osjetiće se u njegovom postkubističkom opusu.(5)

(5) Diego Rivera je došao u Ameriku 1930. godine gdje je uradio nekoliko većih murala na zgradi Rokfelerovog centra u Nju Jorku i Institutu za.umjetnost u Detroitu.

Tako je Đuranović preko postkubističkih principa, u koji je unio duh i elemente južnoameričkog slikarstva, kroz lični slikarski izraz, kreirao svoj umjetnički karakter.

Prezentirane radove ovog perioda karakterišu figuralne kompozicije, monumentalnih korpusa dominantno istaknutih u prvi plan, uopštenii oblici i “svedeni sadržaji”. Bez obzira na tematski motiv i ograničen izbor palete, na ovim slikama rađenim sitnim, ljuspastim potezima i posnom fakturom, dolaze do izražaja snažni kontrasti svijetlih oker i smeđih partija oivičenih tamnim konturama (Raspeće, 1930.).

U tom duhu je i slika Materinstvo (1932.) Iako rađena u kontekstu socijalnog značenja, osnovni motiv podliježe zahtjevima konstruktivističkog poimanja slikarskog djela. Ono je izraženo u sintezi plastičnih elemenata, stilizovanim geometrizovanim oblicima, skulptorski modelovanim figurama i predmetima i štedljivom izboru boja. Sjedeća figura žene, koja ovlaš dodiruje djete ispred sebe, postavljena u prvi plan, svojom dominantnom konstrukcijom učvršćuje čitavu strukturu slike. Monumentalnu formu „muške“ muskulature, oker-smeđih tonova, markiranu jakom tamnosmeđom konturom, umjetnik ističe na nešto svjetlijoj pozadini oskudnog enterijera. Ipak, u ovako ograničenom registru hromatske skale akcentima plave vaze, zelenog lista i svijetlocrvene površine komode, koje unose notu svježinine u sliku, iskazuje se Đuranovićev nagovještaj budućeg kolorističkog izrazu. Uloga svjetlosti, koja se široko reflektuje na ljuspastoj strukturi slike, višestruko je značajna. Kontrastnom igrom svijetlo-tamnog na geometrizovanim površinama enterijera, ona razgrađuje planove, rešava prostornu dubinu slike i postiže volumen. Ova slika je jedno od poslednjih djela nastalih u vrijeme Đuranovićevog boravka u Njujorku.

Na slici Autoportret sa pumom (1930.) poprsje umjetnika i figura životinje predstavljeni su u simboličnom kontekstu identifikacije čovjeka i zvijeri, snage i moći, ali i kosmičke zagonetnosti. Lik pume umjetnik preuzima iz indijanske mitologije, koji je kao simbol snage i moći posebno  njegovan kod sjevernoameričkih starosjedjelaca kao zaštitnica Svemira.[6]

[6]   https://www.conopljanews.net/astroindijanska.html

Na Portretu Ivana Meštrovića iako plastično oblikovan impresivan profil vajara Ivana Meštrovića odaje Đuranovićevu sklonost ka psihološkom tumačenju modela.  Niz slika vezanih za život američkih crnaca, čija životna filozofija počiva na zadovoljstvu u “malim stvarima”, kao što su igra i muzika, prožeta su socijalnom notom istaknutom na licima tužnih osmijeha i beznadežnih pogleda direktno upućenih posmatraču. Ona ukazuju na umjetnikovo duboko izraženo saosjećanje za ljudsku patnju i “…predstavljaju malu apoteozu sitne ljudske radosti i bola”. (Zadovoljstvo, 1928. i Portret crnca, 1931.)[7]

[7]  Mladen Lompar, Korijeni savremene crnogorske umjetnosti, Mato Đuranović-Prvi kubizam, Pobjeda, Titograd, 07.04.1979, str. 11.

Tridesetih godina, prelomnih za svjetsku istoriju, kada mnogi poznati evropski umjetnici napuštaju Evropu i odlaze pred nadolazećim nacističkim prijetnjama u Ameriku, Mato Đuranović se, nošen snažnom čežnjom za roditeljskim domom i suočen sa besmislom života u tuđini, 1934. godine konačno vraća u zavičaj. Par mjeseci kasnije pridružuje mu se supruga Meri. Sa sobom je ponio i ono što mu je najdragocjenije – pune sanduke skica. Intenzivno se uključuje u razvoj kulturnog života Boke. U Kotoru je 1936. organizovana njegova prva samostalna izložba.

Svoj istinski i razumljivo očekivani preobražaj doživjeće kroz postupnu transformaciju na slikama nastalim povratkom u domovinu. Međutim, ratne godine prekidaju njegovu stvaralačku “egzistenciju”. Ilegalno pomaže partizanskoj vojsci. Jedan period provodi u zatvoru na Mamuli, a nakon oslobođenja pridružuje se bokeškim partizanima učestvuje u borbama. Nakon rata započinje sa pedagoškim radom u kotorskoj gimnaziji i aktivno učestvuje u kulturnom razvoju Boke.

Radi na osnivanju muzeja i arhivskih ustanova, kulturno umjetničkih društava, muzičkih škola, formiranju horova u Perastu, Kamenarima i drugim mjestima kao i osnivanju škole za likovnu umjetnost u Herceg Novom. Plemenitu prirodu, i prije svega velike ljudske vrline ovog tihog i nenametljivog čovjeka kakvim ga savremenici pamte, opisuje Ignjatije Zloković: “Od svojih učenika bio je voljen, cijenjen i zapamćen kao rijetko koji nastavnik. Učenicima je očinski prilazio i ulogu vaspitača vršio u punom smislu riječi. Njegova predavanja su prelazila uske okvire školskog programa. Nastojao je da svoje učenike oduševi ne samo za likovnu umjetnost, već za sve ono što je lijepo, korisno i plemenito. Kadgod je mogao, izvodio ih je u prirodu i upućivao da slikaju po slobodnom izboru.”[8]

(8)  Ignjatije Zloković, Mato Đuranović (1895-1973), Zbornik kotorske sekcije društva istoričara Crne Gore, br. 1, Kotor, 1973, str. 209-211.

Uporedo sa tim ne zapušta slikarstvo. Naprotiv, u potpunosti mu se posvećuje u traganju za konačnom suštinom likovnog djela. Povodeći se za novinama svog umjetničkog stava i razvoju slikarskih htjenja umjetnik objašnjava riječima: “Htio bih da stvaram moderno ali na mojim principima. Iako ekspresionistički, da to bude neposredno, blisko svakome, da odražava vrijeme u kome umjetnik živi. Želio bih da umjetnost bude univerzalna. Da je shvati i osjeti čovjek ma gdje živio, ma u kom kraju svijeta”.[9] 

[9]    B.B. (Bosa Balić), Mato Đuranović: Želio bih da slikam moderno, ali blisko svakome, da odrazim vrijeme u kome živim, Pobjeda, Titograd, 23.07. 1961, str. 7.

To približavanje “modernom”, dešavaće se spontano i postupno, u sučeljavanju sa likovnim problemima i traženju idealne “slike prirode” koja bi najsadržajnije izrazila i zadovoljila njegov prefinjeni umjetnički senzibilitet. “Period istraživanja dijeli se na sezanističku (1934-1944) i predekspresionističku fazu” (1944-1955) zapisao je Mladen Lompar. “U sezanističkoj fazi… slika je valerski organizovana, a boja prigušena” (Portret sina, 1944.). Ova djela karakteriše jasna i čvrsta forma, odmjeren kolorit, disciplinovan potez u službi tonskog oblikovanja predmeta. “U djelima predekspresionističke faze Đuranović pokušava da pomiri akademski crtež i čistu boju…”[10]

[10]   Mladen Lompar, Konstruktivno slikarstvo i poetski realizam, Vijesti, Art, Podgorica, 22.02.2003, str. 4.

Ipak, svoja najbrojnija i nama najpoznatija djela Mato Đuranović je zasnovao na jednoj sasvim drugačijoj likovnoj izražajnosti. Na tom istraživačkom putu slikarskog razvoja, po njegovim riječima, presudan je bio uticaj Pola Klea sa čijim se radovima upoznao u Minhenu.[11] 

[11]   Paul Klee (1879-1940) njemačko-švajcarski slikar, grafičar i teoretičar umjetnosti. Predstavnik apstraktnog slikarstva, koje je često spajao sa figuralnim motivima.

“Zainteresovao sam se za slobodan potez njegovih linija, za izraz duše, podjednako impresivan i u živom i u mrtvom, za njegov kolorit i tada sam odlučno pošao putem ekspresionizma. Obilazio sam galerije, studirao boje, poteze, vodio pribilješke – da bih se, slijedeći ovakav pravac, sačuvao od imitacije i stvorio originalno umjetničko djelo.”[12]

[12]    B.B. (Bosa Balić), Mato Đuranović: Želio bih da slikam moderno, ali blisko svakome, da odrazim vrijeme u kome živim, Pobjeda, Titograd, 23.07.1961, str. 7.

Sa izgrađenim stavom da u umjetnosti treba uspostaviti zakone savremenih strujanja, umjetnik je svojevremeno spontano i jasno izrazio suštinu svog umjetničkog kreda. “…Mnogo slikam, to mi je ogromno zadovoljstvo. Ja sam dugo godina živio u Americi u Teksasu, i tamo sam se kao slikar formirao. Prvi moji radovi bili su čist impresionizam. Poslije kad sam završio među oblakodere i svakakva čudesa njujorška, postepeno sam prelazio na neku vrstu smješe impresionizma i kubizma. Današnja je moja faza ekspresionizam, u koji uvlačim i malo realizma; hoću da mi umjetnost ne bude samo za izvjesnu grupu ljudi nego da i svaki, bilo koji pojedinac može nešto za sebe naći na slici, u bojama. Ne smije se umjetnost udaljiti od savremenih strujanja, i ja ta strujanja pažljivo pratim. Jer umjetnost je danas više nego ikad, usko povezana sa svime što se u svijetu stvara i događa”.[13]

[13]  Dušan Kostić, Pred platnima Boke, Politika, Beograd, 09. 06. 1963, str. 9.

Umjetnik…”žali naše isuviše stroge predrasude protiv moderne umjetnosti, i on nastoji da pravilnije shvatimo napore velikih modernista Pikasa, Matisa, Marinetija, Kandinskog i ostalih.”[14]

[14]   Puk (Predrag Kovačević), Izložba Mata Đuranovića, Glasnik Narodnog Univerziteta B.K. br. 2-3, Kotor, 30.12. 1936.

   Kroz bokeški “univerzum” Đuranovićeva stvaralačka ličnost ispoljila se u svoj svojoj snazi i otvorila novo poglavlje njegove umjetničke poetike. Njegova čuvena izreka da: “Boka nema premca. Njene boje, brda, more. Ja sam sav u njoj i ona je sva u meni, sa svojim morem i kamenom u mojim platnima koja su ovdje nastala” najeksplicitnije objašnjava njegove intimne vibracije, emocionalnu i humanističku prirodu. Boka je postala njegovo konačno fizičko i duhovno ishodište. Za njega je umjetnost bila svojevrsna životna snaga, a slika fantastično polje, koja mu pruža nesagledive mogućnosti da kroz fenomenološki sloj i vizuelne konkretnosti pronađe i projektuje slikarski izraz.

U tom, za njegovu umjetničku ličnost najznačajnijem periodu, Mato je stigao do same suštine istraživačkih procesa, i sigurno uronio u uzbudljiv svijet kolorističkih ekspresija, jakih intenzivnih boja, tonskih kontrasta i svjetlosnih senzacija. Time je utemeljio koncept kojem će ostati vjeran do kraja života. Bilo da radi u tehnici ulja, koja je najzastupljenija u njegovom opusu, pastela, akvarela, izrazitim smislom za boje, koje zrače životnom energijom i optimizmom, on na specifičan način percipira svijet oko sebe. U konstrukciji kompozicione cjeline uloga boje, kao najvažnijeg činioca cjelokupnog plastičkog sistema, je primarna, višestruka i promjenjiva. Ona je snažna, moćna i strasna, a njen intenzitet, gustina i slojevitost, definišu sadržaj slike, određuju pokret, punoću oblika, svježinu, zvuk i trajanje.

Ma što ubuduće slikao, figure, pejzaž, mrtvu prirodu (cvijeće) gradi sliku na principima kolorističke autonomije. “Volim sve moje slike. Jednako su mi drage, kao djeca. Volim da radim i portrete. S proljeća odlazim u prirodu, u pečalbu motiva, a u jesen komponujem…” izjavio je jednom prilikom.[15]

[15]    Vitomir Sager, Galerija u Verigama, Pobjeda, Titograd, 26.06.1969, str.9.

Ljudske figure pretežno su prikazane u formatu biste ili u sjedećem položaju. Na ovim slikama sličnog kolorističkog koncepta, i tipoloških karakteristika uočava se niz bitnih različitosti u likovnom pristupu i kompozicionoj organizaciji, koji svaku čine jedinstvenom i neponovljivom. Jedna od najranijih prezentiranih slika ovog ekspresionističkog perioda je Umorni konjanik iz 1960. godine. Predstava nagog konjanika, personifikacija ogoljene ljudske duše, koja lutajući tajanstvenim i trnovitim stazama životnih iskušenja, na kraju puta nalazi spasonosnu svjetlost otjelotvorenu u blistavoj sunčevoj koroni, ima simbolično-nadrealnu konotaciju. Na slici Prosperitet (1966) u rešavanju primarnog motiva umjetnik teži uopštavanju modela. Forma je stabilna, čvrsto strukturirana, oblici teže geometrizaciji, dok tankim linijama crta lica, svedenim na osnovne karakteristike, izbjegava personalizaciju. I marame na njihovim glavama oblikovane su na sličan način. Nasuprot tome, kolorit nedefinisane pozadine, riješen je dinamičnim kretanjem gusto prepletenih, oštrih, izlomljenih i vijugavih, crvenih, zelenih, plavih i oranž linija i ploha. Svaki potez, iako naizgled egzistira samostalno, dio je jedne kompaktne cjeline. Koristeći komplementarne odnose u harmonizovanju boja, njihovim uzajamnim dejstvom, neutrališe dubinu prostora dovodeći ga do graničnog područja apstrakcije. Dinamika raznovrsnih poteza, korišćenjem slikarskog noža, izbalansirana je umjetnikovim psihološkim stanjem, emocionalnim i racionalnim istovremeno, jer “harmonija boje i oblika mora da bude zasnovana jedino na principu odgovarajućeg kontakta sa ljudskom dušom” (Vasilij Kandinski).

Na slici Dječak sa jabukom, “brzim ekspresivnim potezima” teži većoj stilizaciji forme i svodeći je skoro na dvodimenzionalan oblik, integriše sa pozadinom. Posebno impresivan utisak ostavlja slika Sjećanje iz 1969.

Rađena je sa puno ljubavi i emocije usresređujući pažnju na psihološki karakter žene, koja sjedi za stolom. Fovistički kolorit jakih kontrasta, izražen kroz kontrapunktove plave i crveno-oranž boje, umjetnik umiruje lirski intoniranom atmosferom boje, melanholije i sjete, koja se ogleda na licu prefinjene i otmene mlade žene.

Takođe, u Materinstvu (1963.), rađenom usklađenom kolorističko-linearnom sinhronizacijom, kroz stilizovanu formu majke sa djetetom u naručju, maestralno uspijeva da prenese na posmatrača snažan utisak blaženog spokojstva i umirujuće zaštitničke snage toplog majčinskog zagrljaja. Ženski likovi inspirisani su suprugom Meri.

Ne radi se o verističkoj interpretaciji, već više slutnji njenog duhovnog prisustva diskretno nagoviještenog kroz određen pokret, stav, a nešto eksplicitnije iskazan u Gipsanoj glavi (1965.).

Varijabilnost na radovima izražena je kroz sklonost ka geometrizaciji i skulptorskoj obradi motiva, na kojima snažnim i gusto nanešenim slojevima boje i valerskom skalom tonova modeluje formu pri čemu snažan volumen posebno dolazi do izražaja na lazurnoj pozadini raznobojnih izlomljenih ploha (Crveni torzo, 1968.)

Neobičan i slobodno realizovan je i motiv na slici Koncert za čelo II (1972.) na kojoj dominira smeđa forma instrumenta obujmljena ženskim udovima u činu muziciranja. U inerpretaciji mišićavih nogu i izduženih, zmijolikih ruku sa disproporcionalno velikim šakama, intenzivno oker-žutog kolorita protkanog sivim tonovima jednolične osnove, očigledni su postkubistički recidivi ranije faze.

     Mato Đuranović je, kao što je već rečeno, bio zaljubljenik u prirodu i svaki njen dio u njemu je budio slikarski poriv. Tako i motivi cvijeća, ta vječna umjetnička inspiracija, često su nezaobilazan detalj, ali egzistiraju i kao samostalna likovna tema. Raznolike vrste i oblici, raskošne ljepote i zanosnih mirisa, koje je njegova okolina nudila u izobilju, nijesu mogle proći nezapaženo. Razbuktali kolorit kitnjastih gladiola, intenzivno zelena pera fikusa i rascvjetale latice ljupkih i nježnih, purpurnih begonija, koje preplavljuju površinu platna, oslikvaju bogatstvo materije, ističući umjetnikov posebno rafiniran osjećaj za ovaj savršeni dar prirode.

  Ljubav ka muzici i slikarstvu bili su dvije neodvojive strasti Mata Đuranovića. Ako je slika “nijema pjesma” (Leonardo da Vinči), njegove slike nastajale uz zvuke omiljenih simfonija reflektuju najdublja unutrašnja treperenja njegove senzibilne prirode.

“Ja neobično volim muziku. U ovim novim radovima želio sam da prikažem ljepotu Boke u raznim mijenama dana i vremena-kao simfoniju muzike. Htio sam da u svoja platna unesem nove tonove te muzike, čiji je sklad nenadmašan, kao što je nenadmašna ljepota Bokokotorskog zaliva” govorio je umjetnik.[16]

[16]   Bosa Balić, Umjetnost odvaja od zla, Jedan kratak susret sa slikarem Matom Đuranovićem prilikom njegove izložbe u Umjetničkom paviljonu u Titogradu, Naša žena, br. 8-9, Titograd, 1970, str. 6-7.

Ipak sjećanje na američki život vratilo ga je kroz sliku Bijeg pred požarom (1956.) na kojoj je, u sudaru eruptivne snage boje i divljeg straha razbiješnjelih životinja pred vatrenom stihijom, sublimirana sva žestina njegove ekspresivne izražajnosti.

   Ipak, bokeški motivi čine poseban i jedinstven segment u Đuranovićevom pejzažnom opusu. U rodnim Đurićima, u blagostanju porodičnog doma, na izvoru korijena, okružen prizorima nestvarne ljepote i jedinstvene atmosfere, treperila je i uznosila se Matova ljudska i umjetnička duša. Konačno će oživjeti, u tuđini sanjani, njegovi bokeški snovi. U toj oazi mira i spokoja, koja je postala njegovo konačno ishodište, sa istinskom ljubavlju otjelotvorivao je na platnima svoje doživljaje, drame, intimna ushićenja, uvjerljivost boja i mirisa prirode, bujnog zelenila, jedinstvenog plavetnila, mirnih svitanja i sutona, bonaca i bura, ali i “scila i haribda” čije sile sastavljaju nebo i more, zatone i uvale Morinja, Kamenara… i vječne gradove, Kotor, Perast, Herceg Novi. Čitav njegov poslijeratni slikarski život biće čvrsto “ukomponovan” u vizuru ovog jedinstvenog kutka raskošne, nadrealne ljepote. “Opjevao je kao niko možda dosad ljepote Boke” lucidno je primijetio književnik Dušan Kostić.[17]

[17]   Dušan Kostić, Pred platnima Boke, Politika, Beograd, 09.06.1963, str. 9.

Ovi motivi nastajali su najčešće skicirani u svečanom miru svitanja i jutarnje svjetlosti da bi se konačno finalizovali u tišini umjetnikovog ateljea.

Realizovani su jednostavno, elementima ploha koje se valovitio šire po horizontali, (kopno, more i planine). Izbjegavajući narativnost, koja bi narušila idiličnost lirskog štimunga umjetnik se približava čistoj likovnosti. Paleta je svedenija, potez mirniji, dok je stabilnost kompozicije postignuta vješto izbalansiranim kolorističkim kontrapunktovima (Sjeverna luka-Split, 1965.). Na slici Stari mlinovi, (1969.) kuće u prvom planu osvijetljene su frontalno. Središte zauzima morska površina, dok masivni planinski vijenci u pozadini, protkani intenzivnim oranž nijansama, čiji se odbljesci ocrtavaju na vodi, hermetički zatvaraju kompaktnu kompozicionu cjelinu. Skraćena vizura prostora sa lijeve i desne strane smanjuje iluziju dubine.

Nešto drugačije je koncipirana slika Mreže (1971.). Kolorit je prigušeniji, a barke i figure ribara u prvom planu natkriljene su dominantnom formom svijetlosmeđih mreža raširenih po dijagonali cijelom površinom slike, čime je postignuta iluzija dubine. Na ovoj slici, za razliku od predhodne, granice između mora i planina nijesu  uočljive, već ih povezuje isti ton sivo-plave nijanse u jedinstvenu površinu, dok se konture planinskih vrhova rasplinjavaju u perspektivi. Prisustvo ljudskih figura na Đuranovićevim pejzažima je diskretno i ničim ne narušava utisak svečanog mira i atmosferu spokoja i blaženstva primorskog ambijenta. One su, lišene opipljivog oblika i nenametljivo utkane u tkivo slike kao slučajni gosti, ali i svjedoci neraskidive veze čovjeka i prirode (Tri gatalice, Mreže, Đurići u podne).

Pejzaži rađeni poslednje godine umjetnikovog života doživjeli su izvjesne promjene. Iako u godinama i već u dubokoj sjenci života Matov duh nosi mladalačku snagu. Na tim slikama, svijetlim i svježim, kao da struji dah blagog povjetarca i poput zvukova neke tihe, sanjalačke melodije, ushićuje dušu životnom radošću rađanja novog dana i smislom novog početka (Motiv iz Boke, 1971.) Na Plavoj ptici, (1973). i Buđenju proljeća (1973.) difuzna svjetlost je rasuta po površini slike, potez je mekši, faktura lazurnija, a pastelni tonovi, transparentne prozračnosti odišu senzibilnošću i lepršavošću akvarelskog manira.

Na ovoj izložbi je zastupljeno je i nekoliko radova rađenih u tehnici akvarela. Otkriveni su sasvim slučajno 2002. godine na tavanu Matove rodne kuće i ovom prilikom prvi put se prikazuju javnosti.[18]

[18]  Prema kazivanju slikarevog sina Dragana Đuranovića iz Kamenara.

Motivi predjela i urbanih pejzaža poput malih intimnih zabilješki, lirski intonirani, izvedeni su suptilnim osjećajem za ovu vrstu tehnike i zadivljuju svojom posebnošću. Slivenim lakim i lepršavim potezom i ograničenom skalom tonova, pretežno, svijetlih sivo-plavih i zelenih nijansi, dočarava atmosferu mediteranske gradske arhitekture. Kolorističku jednoličnost mirnih površina rešava unošenjem intenzivnijih akcenata crvene i zelene na krovovima i krošnjama drveća, dok diskretnim, arabesknim potezima crne olovke potencira volumene i učvršćuje kompozicionu strukturu (Santa Marija, Savina, Detalj iz Kotorai dr.).

Da bi se zaokružila životna i stvaralačka priča Mata Đuranovića moramo se podsjetiti jednog nesvakidašnjeg događaja, koji se desio u jesen 1970. godine. Amerika će još jednom vidjeti njegove slike, ali i on će se podsjetiti svojih mladalačkih dana. Zahvaljujući prijateljima, književniku Dušanu Kostiću, slikarima Branku Filipoviću i Aleksandru Prijiću i direktoru jugoslovenske okeanske plovidbe u Kotoru Savu Staroviću, koji su se pobrinuli oko realizacije ovog događaja, brodom “Kapetan Martinović” započela je njegova prekookeanska izložba.

Obišla je lučke gradove Galveston, Hjuston i dr. gdje je Mato boravio i radio do povratka u domovinu. Predstavio se sa preko pedeset radova pretežno sa motivima Boke. Ovo je ujedno bila i posljednja samostalna izložba kojom se zaokružio njegov stvaralački, a uskoro i životni vijek. Po povratku iz Amerike ispunjava još jedan san. Njegova dugogodišnja želja da otvori vrata svog doma i u ateljeu poželi dobrodošlicu putnicima namjernicima i ljubiteljima umjetnosti bila je realizovana jula 1971. godine i trajala do početka 90-tih godina XX vijeka. I kako je umjetnik govorio da to bude“…još jedan doprinos kulturi i turizmu ovoga kraja jer bi gosti, čekajući trajekte u Verigama, doživjeli jedno prijatno kulturno osvježenje…” Niz godina nakon njegove smrti goste je dočekivala supruga Meri i sa puno entuzijazma i ljubavi evocirala je umjetnički put svog supruga.[19]

[19]   Po kazivanju slikareve snahe gospođe Ljiljane Đuranović iz Kamenara.

Iako već odavno galerija nije dostupna javnosti, u njoj su i dalje nalaze izložena njegoviha djela. Među njima, na štafelaju, ostala je nedovršena poslednja umjetnikova slika rađena samo nekoliko dana pred smrt, na kojoj sijaju dva ostrva, dva čarobna bokeška “bisera” kao spomen jednog bogatog, neumornog i predanog rada.

Ideja za realizaciju ove izložbe, iako kvantitativno skromne, bila je da se, koliko je to moguće, objedine svi ključni momenti i razvojne faze Đuranovićevog stvaralaštva. Ovo je još jedna prilika da se kulturna javnost podsjeti, na jedan mnogima nedovoljno poznat, poseban stvaralački izraz važan za razumijevanje i razvoj crnogorske kulture. Njegova djela, otvorena u iskazivanju sopstvenog stava, specifične poetike i načina likovnog transponovanja, oplemenjena lirskom, ali i kontrolisanom dramskom notom,  nesumnjivo su, od svojih početaka do krajnjeg ishodišta, doživljavala transformaciju višeg čina. Ona odaju toplinu i plemenitost čiste, iskrene duše i uvjerljivost istinske predanosti korijenima, dokazujući da “bez istine i istinitosti ne nastaje nikakva umjetnost…” (Štefan Cvajg). Iza Mata Đuranovića je ostalo bogatstvo, koje svjedoči o jednoj posebnoj, autentičnoj i svestranoj ličnosti čiji opus zavređuje, ali i obavezuje, da se istraži i valorizuje kao vrijedno i dragocjeno nasleđe crnogorske kulturne baštine.

Poštovani ljubitlji umjetnosti, od srca Vam preporučujem ovu izložbu koju su postavile Snežana Ivović i Mirjana Dabović Pejović, istoričarke umjetnosti a Narodnom muzeju Crne Gore čestitam na ovom projektu.

VESKO PEJOVIĆ