Na Cetinju promovisano fototipsko izdanje rukopisnog „Cetinjskog psaltira“ iz XV vijeka

Posted on 26. Nov, 2025 by Vesko Pejović in Gradske aktuelnosti, Iz kulture

RUKOPISNE KNJIGE U TEMELJU SU CRNOGORSKE KULTURE

Fototipsko izdanje rukopisnog „Cetinjskog psaltira“ iz XV vijeka koje su kao suizdavači objavile Matica crnogorska i Nacionalna biblioteka Crne Gore „Đurđe Crnojević“ promovisano je sinoć na Cetinju.

U ime domaćina prisutne je pozdravila direktorica NBCG „Đurđe Crnojević“ Dragica Lompar koja je jedna od priređivača ovog izdanja. Ona je prisutne podsjetila na činjenicu da stare rukopisne i štampane knjige crnogorske srednjovjekovne pisane baštine spadaju u najveće vrijednosti naše kulturne istorije i kulture u cjelini, a mnogi primjerci od njih imaju i širi civilizacijski značaj.

– Tradicija rukopisnih knjiga omogućila je osnivanje Crnojevića štamparije 90-ih godina XV vijeka, kada su srednjovjekovni pisari svoje vještine prilagodili štamparskoj djelatnosti – rekla je Lompar i dodala da je sudbina knjige u Crnoj Gori bila teška i neizvjesna, usljed stalnih bitaka, ratnih razaranja i propadanja tokom vremena.

– Osim toga, poznata je i uloga Vuka Karadžića u otuđenju starih knjiga sa naših prostora, koje je kasnije prodavao raznim kolekcionarima i bibliofilima širom Evrope. U knjizi „Počeci štamparstva u Crnoj Gori“ Evgenije Nemirovski navodi podatak da je Vuk Karadžić prvu pošiljku iz Crne Gore, u kojoj je bio i „Psaltir s posljedovanjem“ iz 1495. prodao 1847. ruskom istoričaru i bibliofilu Pogodinu za 75 rubalja. A tih pošiljki je, nažalost, bilo mnogo i na različite adrese – rekla je Lompar.

Izlaganje priređivača izdanja, generalnog sekretara Matice crnogorske Ivana Ivanovića:

Poštovane dame i gospodo, dragi Cetinjani,

Zadovoljstvo mi je što večeras upravo na Cetinju premijerno predstavljamo zajednički izdavački poduhvat Matice crnogorske i Nacionalne biblioteke Crne Gore „Đurđe Crnojević“, fototipsko izdanje biblijske knjige–rukopisnog Cetinjskog psaltira iz XV vijeka. Ovaj crnogorski kulturni spomenik se čuva u Nacionalnoj sveučilišnoj knjižnici u Zagrebu, čijom ljubaznošću, razumijevanjem i ustupanjem digitalizovaneverzijeje omogućeno njegovo objavljivanje, na čemu im i ovom prilikom zahvaljujem.

Započeo bih s par pitanja kako bi lakše situirali i približili značenja crnogorskih srednjovjekovnih rukopisa, rukopisnih centara i književnih škola za crnogorsku kulturu, duhovni i nacionalni identitet.

Što je to položenou osnovi kulture Zapada, da je pokreće i čini osobenom?Zbog čega se hrišćanska Evropa mogla uzdići iznad svih i određivati svjetski tok razvoja?

Cjelokupnim Zapadom vladao je takoreći kanon koji je obuhvatao dva djela: Bibliju i Homera, koja paradigmatično stoje iza dva fundamenta na kojima je Zapad osnovan, kako idejno tako i istorijski: jevrejsko-hrišćanska religija i nasljeđe drevne Grčke i Rima. Njihovo poznavanje i identifikacija s njima stvarala je osjećaj pripadnosti zajednici. Ovaj, nazovimo ga, kanon spojio je različite krajeve Evrope. Bez obzira na sve postojeće razlike, on se pokazao jačim, jer su se kod svih evropskih naroda nalazile slične priče i legende. Duhovna kolijevka čovjeka Zapada stvorila je tako svojevrstan zajednički karakter, vrijednosti, i sve ono što čini jednu kulturu, uprkos svim različitostima prepoznatu kao nešto jedinstveno.

Upravo toj kuturi Zapada, baštineći pomenute tradicije i bogateći ih svojim osobenostima, pripada i crnogorska kultura i naša država Crna Gora, nasljednica državotvorne tradicije duže od jednog milenijuma. Isto tako, nijedna druga kultura ne pridaje istraživanju prošlosti veće značenje nego što je slučaj sa zapadnom kulturom. Istorijsko mišljenje Zapada, takođe, usko je povezano s predstavom o linearnosti vremena, što je još jedna hrišćanska misao.Stoga i savremene evropske nacije, kao i crnogorska, sebe upravo i konstituišu pozivanjem na istorijsko i kulturno trajanje.

Crnogorski istorijski, kulturni, duhovni i državni kontinutitet potvrđuje obilje istorijskih artefakata među kojima posebno mjesto zauzimaju pisani spomenici kulture.

Počev od najstarijeg istorijsko-literarnog spisa kod Južnih Slovena, čuvenog Ljetopisa Popa Dukljanjina, preko niza izuzetnih djela poput Miroslavljevog jevanđelja, dospijevajući do štampanih izdanja prve državne štamparije u Evropi i prvih ćiriličnih knjiga na slovenskom jugu upravo ovdje na Cetinju.

Svjesna značaja ovog dijela naše kulturnebaštine, Matica crnogorska preko svoje bibioteke fototipska izdanja prezentuje crnogorskoj naučnoj i laičkoj javnosti, ali i svijetu, reprezentativna djela koja neupitno potvrđuju njihov osobeni karakter i pripadnost crnogorskom kulturnom korpusu. Riječ je o do sada četiri fototipska izdanja i to Regnum Sclavorum, Psaltir s posljedovanjem iz Crnojevića štamparije, Praznični minej Božirada Vukovića i izdanje koje večeras predstavljamo rukopisni Cetinjski psaltir iz XV vijeka. Napori i decenijska istrajnost Matice crnogorske da objavi upravo ovaj rukopis kao fototipsko izdanje rezultirali su kroz saradnju s Nacionalnom bibliotekom Crne Gore i Nacionalnom i sveučilišnom knjižnicom u Zagrebu.

Upravo ovakvim i sličnim izdanjima Matica crnogorska želi pokazati i fenomenološki prepoznati evoluciju i kontinuitet crnogorskog duhovnog, kulturnoistorijskog i nacionalnog identiteta.Bitan element svakog identiteta jeste sjećanje, a u slučaju nacionalnog identiteta ono seže u daleku prošlost. Za teoretičara Entonija Smita nacionalni identitet je „neprestano reprodukovanje i reinterpretiranje od strane pripadnika nacionalne zajednice obrazaca, simbola, vrijednosti, mitova, sjećanja i tradicija koji čine osobeno nasljeđe nacija…“. Određujući činioci svakog identiteta jesu neprekidnost u vremenu i njegova različitost u odnosu na druge, a naročito srodne identitete.

Montenegristika usljed prisustva netačnih interpretacija tzv. međusobnog nadopunjavanja lokalnih nacionalnih i interkulturnih procesa, još uvijek trpi uticaje nestručnog i tendencioznog tumačenja. To indirektno dopušta nastavljanje pokušaja otuđivanja i pozajmljivanja djelova crnogorskog identiteta, koji se pritom ugrađuju u temelje tuđih, susjednih tradicija.

Uprkos svemu naš državotvorni istorijski legitimitet, vladavinom Vladimira Dukljanskog i četiri crnogorske dinastije Vojislavljevića, Balšića, Crnojevića i Petrovića opstaje do naših dana i obezbjeđuje samostalno mjesto Crne Gore i crnogorskog naroda na geografskoj mapi Evrope a uskoro, vjerujemo, i u Evropskoj uniji.Očekivati je da ulazak naše države u ovu evropsku „federaciju u nastajanju“, kako je nazivaju neki teoretičari, bude na ravnopravnoj osnovi i uz punopravno pravo glasa. Sve drugo bi bilo ponižavajuće i nedostojanstveno za državu koja je dobila bezuslovnu potvrdu svoje suverenosti još na Berlinskom kongresu 1878. godine.

No, vratimo se rukopisnomCetinjskom psaltiru, prema vodenim znacima na papiru datiranom u prvu četvrtinu XV vijeka, napisanom u nekom od skriptorijuma na Skadarskom jezeru krajem vladavine dinastije Balšića.Budući da je u biblioteku Cetinjskog manastira dospio kao jedna od prvih rukopisnih knjiga, da služi kao predložak za nastanak novih prepisa,poznat je pod nazivom Cetinjski psaltir. U vrijeme vladavine Balšića na prostoru Crne Gore u kontinuitetu su građeni i obnavljani hrišćanski hramovi a aktivirani su i književni i skriptorski centri pri crkvama i manastirima pored i na Skadarskom jezeru. Treba reći da se izvjesna prepisivačka djelatnost odvijala se i u skriptorskim centrima na prostorima pored rijeka Lim, Piva i Tara.

Vladavina Crnojevića nastavila je istorijski kontinuitet samostalnog opstanka srednjovjekovne dukljanske i zetske države Vojislavljevića i Balšića. To je podrazumijevalo podizanje gradova – prijestonica.Ivan Crnojević je od 1482. godine počeo organizovati crnogorsku državu s novom prijestonicom na Cetinju koju je 1484. crkveno potkrijepio i ktitorstvom novoizgrađenog hrama Cetinjskog manastira posvećenog Rođenju Sv. Bogorodice (Sv. Gospođe).

Mišljenje je istaknutih montenegrista, među kojima i prof. Šekularca, da se oficijalizovanje pravoslavne crkve u Crnoj Gori kao pomjesne, politički dogodilo 1455. godine, od strane Stefana Crnojevića, radi obezbjeđivanja i garantovanja samostalnog statusa crnogorske države u odnosu na osvajačke aspiracije okolnih zemalja. Na ovaj način su vladari dinastije Crnojevića prihvatili pravoslavnu crkvu kao faktor preko kojeg su neposredno štitili i potvrđivali državnost Crne Gore. Oni to čine upravo poslije pada Vizantije 1453. godine kada više nije mogao važiti viševjekovni politički princip: da se preko istočnopravoslavne crkve obavezujuće nameće i vizantijski vladarski protektorat. U pravoslavnom svijetu otad započinje jačati pozicija pomjesnih crkava kao važnog faktora za održavanje samostalne državnosti. Period vladavine Crnojevića istovremeno predstavlja i trajno nepromjenjivi graničnik istorijske ere kako kaže prof. Ilija Velev „kad su se crnogorski, srpski, bosanski i hrvatski duhovni i kulturnoistorijski identiteti široko odvojili jedni od drugih u različito usmjerene tokove ka posebnim etnografskim emancipacijama“.

U suštini se potvrđeno proglašenje samostalnosti pravoslavne crkve u dijacezi Crne Gore u licu Cetinjske mitropolije dogodilo i kao suvereno crkvenokanonsko pravo da se naslijedi jurisdikcijska tradicija Dukljanske (Barske) arhiepiskopije. Zato i dvije istorijski ozvaničene duhovne jurisdikcije crnogorske dijaceze treba smatrati kao prethodnice i za pravo na savremenu obnovu Crnogorske pravoslavne crkve, kao pomjesne crkve crnogorskog naroda i ostalih hrišćanskih naroda koji žive u Crnoj Gori.

U drugom periodu vladavine Ivana Crnojevića skriptorska djelatnost već se intenzivno počela razvijati u Cetinjskom duhovnom i književnom centru. Naime, u dvorskoj vladarskoj kancelariji Crnojevića boravili su najobrazovaniji književni djelatnici kao pisari, a njome je povremeno rukovodio i logotet Nikola Grk. Nešto kasnije zamijenio ga je mlađi književnik Nikola Popović Kosijer. Ovakav književni zahvat podstakao je logotet Božidar Grk, koji se poistovjećuje s Božidarom Vukovićem Podgoričaninom. Bilježi se da se 1493/1494. godine i kefalija Novak bavio prepisivačkom književnom djelatnošću u Cetinjskom skriptorskom centru.

Analize i tumačenja istoriografskih i kulturoloških aspekata u istraživanjima pokazuju da su se u periodu vladavine dinastija Balšića i Crnojevića odvijali neki od važnijih procesa u evoluciji državotvorne i etnografske identifikacije Crne Gore, ali iznad svega i Crnogoraca kao nacionalne zajednice sa samoprepoznatom narodnom sviješću.

Svakako da je crnogorsko rukopisno književno i pisano nasljeđe iz toga perioda bilo bogato, mnogo veće i žanrovski raznovrsnije od onog za koje sada znamo. Nažalost većina književnih i pisanih spomenika nije sačuvana – ili još uvijek nije identifikovana. Sačuvani rukopisi se danas nalaze rasuti širom Evrope i svijeta a njihovim opisom i identifikovanjem trebala bi se baviti generacija mlađih montenegrista.

Ovo je i prilika da ponovo ukažemo kako je u Crnoj Gori u trajanju, i pored državnih institucija zaduženih za čuvanje kulturne baštine i materijalnog nasljeđa kao i postojanja odgovarajuće zakonske regulative, prisutan neodgovoran i neodlučan odnos nadležnih, a u nekim slučajevima i nedostatak svijesti o potrebi njenog očuvanja. Stanje kulturne baštine je jednim dijelom i zabrinjavajuće, a posebno je na udaru hrišćansko sakralno nasljeđe iz perioda vladavine crnogorskih dinastija kao i ostaci ranohrišćanskih crkava i manastira predatih na korišćenje pa i vlasništvo pravoslavnoj crkvi sa sjedištem izvan Crne Gore, sa zadatkom prisvajanja crnogorskog duhovnog i kulturnoistorijskog identiteta.

Matica crnogorska brinući o identitetu crnogorskog naroda posebnu pažnju poklanja kulturi sjećanja, znajući da narodi koji zaborave i nijesu svjesni svojih najviših kulturnih dometa lako mogu zaboraviti i sebe. Ne bi bilo dobro da nebriga državnih institucija i muk povodom otuđivanja kulturnoistorijskih spomenika u višedecenijskom trajanju potvrđuje da nam oni nijesu važni i da izostane snažniji i organizovaniji otpor. Ravnodušnost u odnosu na ovo pitanje je nedopustiva za civilizovane države i društva i predstavlja svojevrsno saučesništvo. To bi značilo i da smo kao kultura stupili u fazu samozaborava, pa ovo stanje ne shvatmo kao gubitak onoga na čemu počivamo kao svojeg identitetskog fundamenta, korijena i duhovnog zavičaja. Ovo pitanje, pored svakodnevnog suočavanja s hegemonizmima na Balkanu koji pritiskaju Crnu Goru, posebno postaje važno u svijetlu globalnih procesa koji ne idu u prilog jačanja narodne samosvijesti. Filozof Martin Hajdeger će na jednom mjestu reći „Potrebno je da posjedujemo svijest o istoriji svoga naroda, kako bi u epohi tehnike – koja daje kalup za jednu svjetsku civilizaciju – mogli da posjedujemo zavičaj“. Kontinuitet istorije, kulture i državnosti su ono što čovjeka duhovno, osjećajno i mentalno održava. Kao temeljna identitetska institucija Matica crnogorska, nema dileme ni izbora i ona će na tom zadatku istrajavati.

Poštovani,

Na samom kraju izrazio bih zahvalnost na saradnji prilikom realizacije ovog zahtjevnog projekta direktorici Nacionalne biblioteka Crne Gore „Đurđe Crnojević“ Dragici Lompar, prof. Božidaru Šekularcu kao i tehničkoj urednici prof. Suzani Pajović i najavio skoro objavljivanje elentronskog izdanja rukopisnog Cetinjskog psaltira.

Istoričar Božidar Šekularac koji je pisao pogovor fototipskom izdanju rukopisnog „Cetinjskog psaltira“ govorio je o njegovim karakteristikama.

– „Psaltir“ je bogoslužbena knjiga izabranih psalama i raznih psalmskih tekstova za pjevanje za vjerske praznike. „Psaltir s tumačenjima (tolkovi psaltir)“, alegorijskog značenja svakog stiha u odnosu na Novi zavjet – rano je priješao od Grka Slovenima preko knjiga npr. „Bolonjski psaltir“ – XIII vijek iz Ohrida, „Minhenski psaltir“ – XIV vijek, i naravno naš „Psaltir s posljedovanjem“ iz Crnojevića štamparije – rekao je Šekularac.

Imajući u vidu da je na Cetinju pri dvoru Crnojevića radio skriptorij i štamparija, nije bez osnova tvrdnja da je ovaj rukopis Cetinjskog psaltira s tumačenjima poslužio cetinjskim pisarima i štamparima kao uzorak po kome su radili, tim prije što je sadržaj teksta i stil gotovo isti, istakao je Šekularac.

– Predislovije i skaz u rukopisu nedostaju zbog nedostatka listova. Po tradiciji 151 psalm se pripisuje caru Davidu, ali među njima ima i onih koji su nastali poslije njega. Ovi psalmi dijele se na tri „slave“ koje završavaju s „aliluja“ (na jevrejskom – „slava tebi Bože“). Predislovije sadrži i psalme Vasilija Velikog. Za razliku od štampanog Psaltira koji ih nema, ovdje se nalaze molitve po katizmama, zatim izborni psalmi, a sadržana je i molitva Jovana Zlatoustog. Tekst „Cetinjskog psaltira s tumačenjima“ sadrži Mojsijeve pjesme, starozavjetne; zatim tropare, subotnje i neđeljne; akatisti Bogorodice i Jovana Krstitelja, paraklis Bogorodice itd – rekao je Šekularac i dodao da „Cetinjski psaltir s tumačenjima“, prema određenim pokazateljima i mišljenjima, potiče iz prve četvrtine XV vijeka, a nastao je u nekom od skriptorija na Goricama na Skadarskom jezeru.

– Kao osnova ove tvrdnje uzimaju se vodeni znaci datog perioda. Ime je dobio po Cetinjskom manastiru u kojem se nalazio određeno vrijeme – objasnio je Šekularac.

Izlaganje predsjednika Matice crnogorske Ivana Jovovića:

Dragi prijatelji, članovi i poštovaoci Matice crnogorske,

Večeras imam posebno zadovoljstvo što je Matica crnogorska uspjela da još jedan marker identiteta crnogorskog naroda – Cetinjski psaltir iz XV vijeka publikuje u obliku fototipskog izdanja, i na taj način vrati ga u kolektivnu memoriju, pa samim tim čineći ga dostupnim zainteresovanoj, prvenstveno stručnoj javnosti. Primjer Cetinjskog psaltira iz XV vijeka je dokaz da naša srednjevjekovna istorija nije zapisana samo u kamenu, gdje su sačuvana razna imena i titule od naših srednjevjekovnih vladara, preko crkvenih velikodostojnika, pa do običnog puka, već su naši preci veoma rano počeli ostavljati tragove u rukopisima na staroslovenskom jeziku, što predstavlja osobenost jezičkog, odnosno kulturološkog izraza predaka Crnogoraca.

Crnogorski srednjevjekovni tekstovi nastajali su na tri pisma: latinici, glagoljici i ćirilici, pri čemu je upotreba ćirilice prisutna još od druge polovine XII vijeka na prostoru Duklje, odnosno Zete i javlja se u dominantnom broju pisanih spomenika, kako u liturgijskim, tako i u pravnim tekstovima, odnosno spisima. Jedan od malobrojnih sačuvanih liturgijskih spisa predstavlja predmetni psaltir, koga predstavljamo kao reprezentativno kulturno dobro, čija sadržina nam omogućava da na osnovu korištenja komparativne metode prepoznamo tendencije transformacije staroslovenskog u srednjevjekovni crnogorski književni tekst, koji je uglavnom nastajao u manastirskim skriptorijumima u basenu Skadarskog jezera, kao i duboko u unutrašnjosti Crne Gore.

Ukoliko bismo saželi ulogu srednjovjekovnih ćirilskih tekstova u crnogorskoj kulturi, onda je pred nama liturgijska knjiga koja je produkt autentične prakse nastale u okrilju Zetske mitropolije, lišene rusifikacije kojoj je kasnije bila izložena literatura unutar Crnogorske pravoslavne crkve, od početka XVIII vijeka, kao i što je to bio slučak i kod drugih pravoslavnih eparhija na tlu nekadašnje Austro-Ugarske, Venecije i Osmanskog carstva, koje su prihvatile pokroviteljstvo ruskog imperatora. Svakako, osmansko osvajanje Crne Gore je u značajnoj mjeri zaustavilo književno-jezički razvoj star nekoliko vjekova, s obzirom da su mnoge pravoslavne crkve i manastiri u tom periodu, uslijed brojnih razaranja, ostali bez liturgijske literature, oslanjajući se na donacije sa raznih strana, što je protokom vremena moralo biti od uticaja i na narodni jezik, ako znamo ulogu crkve u tadašnjem društvu.

Upravo Matica crnogorska je u proteklom periodu svojim fototipskim izdanjima liturgijskih knjiga, koje su nastajale u štampariji dinastije Crnojevića i Božidara Vukovića Podgoričanina, te ovim reprintom manuskripta Cetinjskog psaltira iz XV vijeka željela učiniti dostupnim srednjevjekovnu crnogorsku ćiriličnu zaostavštinu, koja je, po ocjeni slavista, dio evropske kulturne matrice.

Iako je latinica najstarije pismo na crnogorskom prostoru, ćirilicom je oblikovan identitet Crne Gore i crnogorskog naroda, još od XV vijeka, pri čemu ne treba izgubiti iz vida jedan manji korpus glagoljskih liturgijskih tekstova, koji su, takođe, sastavni dio crnogorskog književnog sadržaja. U skladu sa svojim položajem, Crnu Goru kroz vrijeme i prostor prepoznajemo kao mjesto limesa civilizacija, u kojem su se dodirivali i prožimali kulturni i politički uticaji evropskog Istoka i evropskog Zapada, što je našu kulturnu riznicu obogatilo i oplemenilo.

I ovom publikacijom, kao i nedavno održanim Međunarodnim naučnih skupom u organizaciji Matice crnogorske “O hrišćanstvu i hrišćanskoj kulturi na tlu Crne Gore” htjeli smo ukazati da institucije nauke i kulture Crne Gore iz ideoloških pobuda ili još uvijek prisutnih zabluda proizašlih iz ateističkog sagledavanja istorije, gotovo su se neželjeno bavile srednjevjekovnom istorijom crnogorskog naroda, prepuštajući tumačenje i interpretaciju vjerskog života i crkvenih institucija katedrama iz najbližeg okruženja, što je onemogućilo do skoro da Crnogorci vlastitu sakralnu baštinu nazovu nacionalnim imenom. To je razlog što danas u Crnoj Gori imamo duboko nepoznavanje i nerazumijevanje hrišćanskog identiteta koji se instrumentalizuje u banalne dnevnopolitičke svrhe.

Za razliku od takvog poimanja hrišćanstva, Matica crnogorska je odlučna u namjeri, da u granicama mogućnosti, crnogorsko kulturno nasljeđe koje je rasuto po mnogim stranim bibliotekama, prikupi i prezentuje kako bi konačno prevazišli još uvijek prisutni tribalistički koncept sagledavanja vlastite prošlosti. Publikovanjem, između ostalih, i Cetinjskog psaltira iz XV vijeka još jednom potvrđujemo da knjiga nije bila incident kulture na crnogorskom prostoru u srednjem vijeku.