Slobodan Mitrović: Njegošev mauzolej na Lovćenu

Posted on 01. Sep, 2020 by Vesko Pejović in Iz kulture

Ideju Mauzoleja na Lovćenu, Ivan Meštrović zasnovao je na ličnom uzvišenom poštovanju Njegoša i ogromnoj ljubavi i želji crnogorskog naroda da izgradi trajno obilježje odanosti i divljenja Njegošu.

Nažalost, posljednje dvije decenije suočeni smo sa brojnim pokušajima diskreditacije Mauzoleja i njegovog autora kroz prizmu ideloško političkog populizma.

Laički napadi na djelo Ivana Meštrovića (1883-1962), najvećeg vajara Evrope XXvijeka, i prvog živog umjetnika koji je na poziv Američke akademije nauka i umjetnosti izlagao u Metropoliten muzeju u Njujorku 1947. godine su neprimjereni za civilizovan svijet. Ponikavši u hrvatskoj kulturi, već 1915. godine Meštrović je samostalno izlagao u Muzeju Viktorije i Alberta u Londonu, kao i po cijeloj Evropi u periodu između 1914. i 1921. godine kada je živio i radio u Kanu, Londonu, Parizu, Rimu i Ženevi. Nakon Drugog svjetskog rata preselio se u Sjedinjene Američke države gdje je predavao na Univerzitetu u Sirakuzi u Njujorku, a zbog velikih umjetničkih zasluga predsjednik Amerike Dvajt Ajzenhauer lično mu je uručio državljanstvo 1954. godine

Dok su početkom XXv i između dva rata slikari, vajari, Kraljevine Jugoslavije donosili modernističke stilove iz Evrope, Meštrović je svojim umjetničkim djelima, materijalizovao istorijski identitet srpskog naroda. On je volio srpski etos, kao što je Srbija cijenila i voljela njegovo djelo, njegovu izražajnu snagu. Na “Izložbi svjetske umjetnosti” u Rimu 1911. godine paviljon Kraljevine Srbije je predstavljao senzaciju. Izložen je bio “Vidovdanski ciklus” u maketi za koji je tada osvojio prvu nagradu za skulpturu. Nijedan umjetnik u srpskoj istoriji umjetnosti nije tako uzdigao i proslavio srpski etos i epiku kao Ivan Meštrović. Epski likovi i heroji od Miloša Obilića, Srđe Zlopogleđe, Karijatida u Narodnom muzeju, Spomenik Pobjedniku na Kalemegdanu- simbolu Beograda, spomenik zahvalnosti Francuskoj, Spomenik Neznanom junaku na Avali, Svetozaru Miletiću u Novom Sadu su umjetnička djela neprolazne vrijednosti. (Ivan Meštrović)

Istorijat ideje mauzoleja na Lovćenu je obiman i višeznačan. Ovaj tekst se bavi vremenom poslije 1945. godine, kada je Crnogorska Vlada sa Blažom Jovanovićem na čelu odlučila da realizuje spomenično djelo i grobno mjesto dostojno Njegoša mislioca i pjesnika. Budući da konkurs i žiri sastavljen od tada najvećih umjetnika Crne Gore i Jugoslavije nije dao adekvatna umjetnička i skulptoralna riješenja Vlada se obratila Ivanu Meštroviću koji je živio u Americi. Donesena je odluka da se gradi Mauzolej (1954 – 1971-1974)

MEŠTROVIĆEVA INSPIRACIJA ANTIČKIM UNIVERZALNIM NAČELIMA

Da li treba isticati da gradovi Crne Gore u svojim graditeljskim slojevima nose tragove antičkih gradova, da se pominju u antičkim spisima, da su upisani na antičkim geografskim karatama i da prostor Crne Gore pripada helenskoj kulturi, bazi mediteranskih civilizacija i fundamentu Evropske kulturne baštine. Svijest o neprolaznim, univerzalnim vrijednostima Antike je činjenica i prirodno stanje u kulturnom identitetu Crne Gore.

U prethodna dva milenijuma, među svim narodima, tradicija mauzoleja prihvaćena je kroz formu hrama iz drevnih vremena. To su arhitektonska zdanja u kojima se ljudski duh i um sigurnije snalazi, doživljava i prima poruke nego u savremenim spomeničnim konceptima pod geslom modernosti.

Koncept Njegoševog mauzoleja Meštrović je bazirao na ideji monumentalizma antičke sakralne arhitekture upotpunjene motivima crnogorske tradicije i identiteta, te kontrastne naglašenosti građevine sa stijenom – vrhom Lovćena i okolnom tipičnom crnogorskom “kamenom pučinom’’. Nadahnut Njegoševom svjetovnom i duhovnom veličinom, vođen ličnom inspiracijom, Meštrović osmišljava novo grobno i spomenično mjesto na bazi koncepta antičkog božanskog pijeteta. On stvara simboličko religijski ambijent, usvajajući topografiju univerzalog sakralnog prostora, bez hrišćanske ikonografije. To je antički model hrama u kojoj je Svetilište centralni prostor – Sanctuarium (sveto mjesto). Svetilišta postoje u svim kulturama i civilizacijama. To je univerzalno mjesto najuzvišenijeg poštovanja, od predantičkih vremena do danas, jer hram je mjesto u kojem stanuje Božanstvo. U Svetilištu, po antičkom modelu, prebiva idealizovana figura Božanstva, a na Lovćenu umjetnička skulptura Njegoša mislioca, filozofa, pjesnika u natprirodnoj veličini. Meštrović pomjera antički koncept Božanstva u stvarnu ličnost – moćnu granitnu skulpturu Njegoša. Ovakvom stvaralačkom nadgradnjom, Lovćensko Svetilište oživotvoruje u realni, stvarni doživljaj, bez zamagljene i ritualne inscenacije, bez htonske mistike, okupano u svjetlosti lovćenskih visina.

Mauzolejski hram je pravougaone osnove na Jezerskom vrhu. U aksijalnoj osi kretanjem iz tunela po vrhu “Lovćenske kape”– preko prilaznog platoa, između pilona ulazi se u Peristil s vodom (bunarom) u centru, uokviren porticima sa po pet bočnih pravougaonih stubova. Između dvije karijatide Crnogorki ulazi se u centralno središte – Svetilište, izduženi pravougaoni naos sa apsidnom konhom i četvorostranom kupolom natkrivenom spolja dvovodnim krovom, tipičnom formom krova u pejzažu Crne Gore.

U Svetilištu, na mjestu namijenjenom prikazu Božanstva, postavljena je monumentalna granitna sjedeća figura Njegoša (28 tona, 3,74 m visine). Bočne niše, po tri plitke izdužene konhe sa obje strane od muklo zelenog mermera sa dvjesto hiljada pozlaćenih mozaik pločica u kupoli i bronzanim dvokrilnim vratima formiraju Svetiliše, mjesto novog duhovnog iskustva. Stepenicama iza Svetilišta, kroz portik se silazi u kriptu u kojoj je Njegoševa grobnica od mermera svijetlog okera.

U nastavku, iza mauzoleja, uska staza dužine 54m po samom vrhu planine vodi do okruglog platoa – gumna, na nadmorskoj visini od 1657 m koji je, kao i dvije karijatide u narodnoj nošnji, implementiran kao funkcionalni i vizuelni simbol crnogorskog prostornog odličja. Na tom mjestu, odakle se pruža nestvaran pogled na kameni beskraj crnogorskih brda, poštovalac osjeti da se našao u prebivalištu pjesnika i Bogova.

Konstruktivna struktura mauzoleja obrađena je estetski smireno u moćnu formu isticanjem strukture kamena koji sam za sebe odaje smisao dugovječnosti i nepromjenljivosti. Način zidanja Mauzoleja kamenom je već određena estetska stilizacija. Najminimalnija dekoracija bi naškodila “strukturalnoj esetici” mauzoleja.

Arhitekta Harold Bilinić,(1894-1984) iz Splita je saradnik na svim Meštrovićevim spomenicima od njihovih najmlađih dana. Vođen Meštrovićevim zamislima, realizuje impozantnu eklektičnu spomeničku cjelinu čistih i strogih formi čijoj arhaičnosti doprinosi i vješta primjena raznovrsnog kamena (mermera, granita, i dr.) kroz više tehnika gradnje (opus incertum; opus isodomum)

Statična forma mauzoleja u savršenom je kontrastnom jedinstvu prirodne i graditeljske tvorevine, djela ljudskih ruku, izrasla iz stjenovitog Lovćenskog masiva Jezerskog vrha. Veliki je broj inžinjera i eksperata iz Hrvatske, Srbije, Slovenije, uz arh. Bilinića koji su razrađivali projekte za ovo graditeljsko djelo. a u realizaciji je učestvovalo desetine jugoslovenskih firmi sa Lovćen Inžinjeringom iz Podgorice ispred kog je bio mladi arhitekta Branislav Borovinić. Svoj kreativni doprinos podno mauzoleja je imao i poznati arhitekta Marko Mušić iz Slovenije.

Plato ispred mauzoleja ima dužinu od 65m, a mauzolej 37,5 x 15,4m i visinu od 10,46m. Po gipsanom modelu skulpture Njegoša, koji je Meštrović uradio u Americi i transportovao u Split, vajar Andrija Krstulović isklesao je skulpturu od jablaničkog granita iz bloka od 50 tona. Pored plana izgradnje impozantne kamene građevine Mauzoleja na krševitom nepristupačnom planinskom terenu, Bilinićev podvig bilo je uređenje i svih pristupnih saobraćajnica. Sveukupna graditeljska vještina, sama tehnologija gradnje u nemogićim uslovima na vrhu Lovćena je gigantski graditeljski poduhvat dostojan divljenja i van granica tadašnje Jugoslavije.

Nije bilo grada u Jugoslaviji koji nije poslao novčani prilog i pomogao izgradnju mauzoleja s ponosnim osjećanjem učesnika u stvaranju grandioznog spomeničkog djela za Velikog Njegoša.

Mauzolej, tada i danas, usamljen na vrhu Lovćena, hram je na granici ljudskog i božanskog svijeta. On je mjesto izdvojeno iz svijeta zemaljske stvarnosti. Sve što je Njegoš pjesnički i civilizacijski stvorio preraslo je u nacionalni hram crnogorskog bića naroda. Lovćenski hram je “oltar Crne Gore”, simbol snage i neprolaznih vrijednosti crnogorskog naroda.