Cetinje :: Moj grad

Da je vječna – u skulpturi Dimitrija Popovića

Posted on 30. Aug, 2020 by Vesko Pejović in Iz kulture

Poštovani čitaoci, evo za vas Dimitrijevog teksta o Cetinju (dio je objavljen u Pobjedi od 29. avgusta 2020.) u kojemu se posebno osvrnuo na spomenik Lovćenska vila, djelo velikog crnogorskog vajara Rista Stijovića i svoju studiju za skulpturu povodom velikog jubileja, 110 godina od obnove Kraljevine Crne Gore… Fotosi su moji i iz mojeg albuma …

-Kada mi je 4 januara 2013 godine uručena Povelja Ivan Crnojević u Narodnom muzeju Crne Gore  na Cetinju, u svečanoj sali koja nosi ime osnivača ovoga grada,   u riječima zahvale  istakao sam kako je  uz kamen  temeljac crnogorske Prijestonice simbolički bila položena i knjiga. U  ondašnjoj pustoši cetinjskog polja , u tom ogoljelom podlovćenskom dolcu  gdje su vladali surovi uslovi za život , uz permanentnu borbu i brigu za opstanak,  Ivan Crnojević  donosi štampariju i štampa knjige. Ovaj sociološko kulturni fenomen  ukazije  i osvjetljava bit onog opšteljudskog egzistencijalnog  problema. Jer čovjekova potreba za kulturom i umjetnosti i u najtežim okolnostima negovog postojanja po sebi  implicira pojam slobode.  U slobodi ili u težnji za njom čovjekovo biće posebno  kroz kulturu i umjetnost stiče svijest o sebi  i svijetu kojem pripada,  oplemenjujući se  osmišljava  svoje postojanje.  Kad se kuća razori kao što je razorena štamparija Crnojevića  ono što ostaje nakon ruševina , kako je govorio Martin Hajdeger jest ideja gradnje.

Ta  ideja gradnje  je  iskonska  čovjekova potreba za stvaranjem. Ona je neuništiva vitalnost  koja je karakterisala duh Cetinja i u najtežim okolnostima njegove burne istorije.  Tako se  davno zametnuta  klica slobode razvijala  uprkos mnogim nedaćama  kao temeljna vrijednost  crnogorskog bića, kao uslov opstanka u  kojoj Sveti Petar Čudotvorac Cetinjski  vidi  božansku privilegiju. U svojim Poslanicama  isičući njenu važnost  upozorava Crnogorce ,,… uzdržite svoje poštenje i slavu  i da utvrdite vašu  predragu voljnost i slobodu , koju vi je Bog dao  mimo svakog naroda na svijetu…”. Ova divinizacija slobode  obavezuje  da se bezuvjetno trebalo boriti i žrtvovati za nju,  slobodu, i po svaku je cijenu izboriti. I u najtežim trenucima crnogorske istorije od starog i modernog doba svijest o slobodi  bila je beskompromisno postojana .  Slavno lice Cetinja okrunjeno  je  vijencem vječne slobode. Zato istorijski i duhovni temelj stare Prijestonice , i novog  modernohg grada Cetinja  živi kao trajno izvorište , kao nadahnuće i podsticaj za kreaciju  koji se nalazi i prepoznaje u    njegovom  genius loci, u onom duhu mjesta, koje  ovaj grad i njegovo podneblje čini  posebnim. Imajući u vidu sve raznolikosti i bogatstva  crnogorskog kulturnog bića Veljko Vlahović je zapisao da je ,, Crna Gora dar i prokletstvo”.   Sa aspekta gore navedenog, za razliku od  misli velikog crnogorca i intelektualca, rekao bih  da je  prokletstvo takođe dar. Kada Njegoš  u Gorskom vijencu piše ,, da je iđe brata u svijetu- da požali ka da bi pomoga”, taj  egzistencijalnii vapaj pustinjaka cetinjskog  artikuliše se darom  poetske misli. Umjetnošću  se izražava moć u nemoći. Mnogo prije Unamuna Njegoš je  svojim djelom izrazio  ono i za naše  podneblje toliko karakteristično   ,,tragično osjećanje života,, što nam je poznato   kao  čuvena sintagma  velikog španskog mislioca.

Među  događajima iz novije  istorije  koji je posebno obilježio  potrebu za slobodom bila je tragedija 328 crnogorskih dobrovoljaca koji su poginulu u potapanju broda ,,Brindizi” nadomak  albanske luke San Đovani  di Medova, na Badnji dan 6 januara 1915. godine.  Ova tragedija kao veličanstveni izraz domoljublja  transponovna je  u dostojno  spomen obiljžje, u umjetničko djelo, skulpturu nazvanu ,, Lovćenska vila,, koja je postala jedan od najmarkantnijih simbola Cetinja. To djelo velikog crnogorskog vajara Rista Stijovića  iako nastalo u počast i slavu poginulim rodoljubima postalo je takođe svojevrsni simbol slobode. Ima neke dirljive  životne ironije da su  oni koji su  dolazili  iz Amerike, zemlje slobode, da brane  slobodu svoje domovine,  stradali  prije nego  su se izložili  pogibelji na ratnom poprištu Balkana.

Cetinjska ,, Lovćenska vila” jest crnogorski kip slobode.  Kada sam prvi put vidio tu skulpturu , bilo je to u danima moje rane mladosti, vidio sam je iz njenog profila. Ta je monumentalna figura žene  ostavila na mene snažan utisak. I danas smatram da je izražajna snaga tog umjetničkog djela  posebno   zanimljiva kad se gleda iz profila. Premda je u načinu oblikovanja  tijela, odjeće i simbola koje žena drži  različita od poznatog kipa Slobode, što stoji na ostrvu Elis na ušću rijeke Hadson u Njujorku, nametnula mi se  njihova  sličnost. Vjerovatno zbog personifikacije koju američki kip predstavlja a iskazan je u njegovom punom nazivu ,, Sloboda prosvjetljuje svijet”. U ispruženoj ruci prema nebu Bertoldijeva skulptura Slobode drži visoko podignutu baklju.  Stijovićev kip ,,Lovćenska vila” drži isukani mač. Sloboda se dobija i brani mačem. Ljepota  Lovćenske vile ogleda se u  njenom stavu u  odlučnom koraku i  dostojanstvenoj mirnoći lica,u ponosnom  i prkosnom držanju čija  samouvjerenost na visokom postamentu pruža sliku impresivne snage i  nenametljive senzualnosti.  Gornji dio tijela je s mjerom  isturen   naprijed, napetog torza i čvrstih grudi.  Takav pokret  naglašava u profilu figure čulnu oblinu njene ženstvenosti posebno u donjem dijelu tijela, (zbog nedostatka  finijeg izraza  ne mogu upotrijebiti uobičajenu riječ radi izbjegavanja vulgarizacije opisa), tako da  njena samouvjernost i  stamenost  izaziva privlačnost i respekt.  Okrenula je leđa crkvi (Vlaškoj crkvi)  što je moglo kod osjetljivih  hrišćanskih moralista izazvati  osjećaj blasfemije, ali elegancija i strogost u njenom držanju  neutrališe sve  moguće projekcije misli o njenom položaju, čak i one da vila gleda prema Lovćenu odnosno prema zapadu odakle su  nesretni dobrovoljci krenuli na poguban put. Ona je, Sloboda, samodovoljna  sebi. Potrebna svima. Sa isukanim mačem  kojeg čvrsto drži u desnoj ruci  više me podsjećala  na ženu  ratnika, na  crnogorsku amazonku, nego  na mitološko biće nježne vile  neobične ljepote i ,, čarobne moći”. Blago, valovite izvijene oštrice mača pokazuju profinjen vajarov senzibilitet i izrazit smisao za formu. Mač je istovremeno i plamen, onaj što ,, slobodom prosvjetljuje svijet”  čiji se oblik  gotovo idealno usaglašava i stapa sa stojećom figurom brončane heroine.  U lijevoj ruci drži pružajući spleten lovorov vijenac, jasnog simboličkog značenja. Nekom literarno poetskom asocijacijom  taj me vijenac podsjetio na  kameni vijenac cetinjske kotline, na obruč  brda i planina  među kojima dominira Lovćen s Njegoševim grobom na Jezerskom vrhu.  Taj kameni obruč stvara osjećaj u čovjekovoj svijesti kao da ga istovremeno štiti  i kao da mu prijeti. Na simboličan način budio je u meni misao o  ograničenoj čovjekovoj spoznajnoj moći. Stoga se dobija  potreba da se  taj  obruč razmakne, da se proširi , da se vidi što je ,, tamo” da se  otkrije ili spozna što je s onu stranu,  onamo gdje daleko za Lovćenom zalazi sunce. S prozora moje rodne kuće na Cetinju jasno se vidi  za mnoge crnogorce ta  mitska i sveta planina.

Rana  spoznaja da se na vrhu  Lovćena nalazi grob u kojem počiva Vladika Rade ,, najmudriji i najljepši čovjek svoga doba ” kako  su govorili stari cetinjani, stvarala je u mojoj svijesti uzbudljivu  misao,  ne bez određenog  metafizičkog značenja. Smrt dominira životom. Nadvisuje ga. Pjesnokov je grob je na  visini između neba i zemlje. Ta  granična tački spajanja života i smrti  budi mistični refleks  o  neprestanom procesu smjenjivanja, svjetla i tame, plamtenja i utrnuća, luče mikrokozma. Takođe  geografska  uslovljenost  Cetinja, te podlovćenske kotline,  posebno u  vedrim zvjezdanim noćima,  stvarao je ambivalentni osjećaj da sam istovremeno jako visoki i na dnu. Čovjek postaje svjestan njegoševske i ne samo njegove  poetsko filozofske konstatacije da je  ljudsko biće tajni svijet za sebe među ostalim tajanstvenim  svjetovima.

Kada razmišljam ili pišem o Cetinju, o negovim posebnostima  nastojeći izbjegavati, koliko je moguće, ona opšta mjesta, nužno mi se nameće jedna sentimentalna, privatna nota, koja se odnosi na oca moga pradjeda , popa Laza Popovića Jabučanina. koji se smatra prvim crnogorskim memoristom ( Memoari popa Laza Jabučanina , CID , Podgorica ,2003.).  U knjizi ,, Cetinje  – spomenici arhitekture” autora Uroša i  Dušana Martinovića na jednom mjestu piše; ,,Pored Manastira tada je na Cetinju  postojala samo Sionica, prizemna zgrada podijeljena,, pleterom” u tri odjeljenja  koju je podigao Petar I za potrebe Senata, kao i prva  privatna kuća  ( iz 1832.) koju su podigli  Pero Tomov, Njegošev brat , i pop Lazo Popović ( Jabučanin)  s namjerom da u njoj drže krčmu”. Od tih skromnih početaka  izgradnje  Cetrinja do spektakularnog razvoja graditeljstva, posebno u prvoj polovini XX stoljeća, upravo potvrđuje cetinjski   fenomen  što se očituje kroz brzu preobrazbu u moderan grad.

Duhovita  nadrealistička  razglednica rađena u fotomontaži iz vremena jubileja 1910. pokazuje futurističku viziju  Prijestonice kao zahuktalog  grada  koji koristi sva  dostignuća moderne civilizacije. Danas u ozračju velikog jubileja 110 godina Kraljevine Crne Gore  vidim staru Prijestonicu u novoj perspektivi, grada koji svoju  budućnost  izgrađuje  na poticajnoj snazi svoje bogate prošlosti.

Kao rođeni Cetinjanin i kao umjetnik smatram da se važni jubileji crnogorske istorije trebaju  obilježiti i formom umjetničkog djela u duhu vremena  kad je djelo stvarano.  Povodom  velikog jubileja 110 godina kraljevine Crne Gore uradio sam studiju za  moguću skulpturu koja svojim formalnim  karakteristikama i simboličkim značenjem odgova svrsi  za koju je  urađena. Baza skulpture koja se nalazi na crnom postamentu  s uklesanom jubilarnom godinom, čini trouglasta prozračna forma  u kojoj se nalazi stilizirana silueta  Crne Gore u današnjim granicama.  Forma prozračne, otvorene  piramide  simbolizuje stabilnost i vječnost  države. Sa strana  trouglastog oblika  uzdužu se dva simetrična  geometrijska elementa , poput krila ili jedara ( Crna Gora je i mediteranska zemlja). Šiljaste forme ova dva metalna elementa ( cijela skulptura bi bila izrađena od inoksa)  mogu takođe asocirati na krunu, na slovo,, M” ( Montenegro) na apstrahirane vrhove planina. Po sredini kompozicije uzduže se   visoki  ispolirani element , proizišao iz stilizirane forme mača. Stremi  visinama  simbolizirajući slobodu  i stabilnost crnogorskog puta u budućnost. Skulptura – spomenik velikom jubileju bila bi visoka 30 metara .

Po mojoj zamisli  (ako bi se stekli uslovi za njeno realiziranje) želio bih da bude postavljena na Đinovom brdu. Osvijetljena po noći  svojom bi formom asocirala na neku ,, prizemljenu” zvijezdu. Ukoliko  se  ne steknu uslovi, ostat će barem dokument  da je postojala želja da se trajno, na umjetnički način, obilježi ova velika godišnjica.    

 Vesko Pejović