Cetinje :: Moj grad

Svjetionik moderne Crne Gore

Posted on 16. Apr, 2018 by Vesko Pejović in Iz kulture

Poštovani čitaoci, u susret jubileju – 130 godina od proglašenja Opšteg imovinskog zakonika za Knjaževinu Crnu Goru „Pobjeda“ je 15.04.2018. objavila izvod iz studije na  ovu temu prof. dr Zorana Rašovića, najvećeg poznavaoca djela Valatazara Bogišića, pa ga za vas, uz par uvodnih napomena, prenosim u cjelosti.

Napomene:

-Povodom 125 godina od donošenja Opšteg imovinskog zakonika za Knjaževinu Crnu Goru, u organizaciji Matice crnogorske Ogranak Cetinje, u Kraljevskom pozorištu „Zetski dom“ na Cetinju, po scenariju i u režiji Veska Pejovića, u četvrtak 19.09. 2013 godine u 20 h, održan je OMAŽ VALTAZARU BOGIŠIĆU.  

Tom prilikom, brojnim poštovaocima njegovog  djela govorio je prof. dr Zoran Rašović, jedan od tvoraca brojnih imovinskih zakona koji se danas primjenjuju u Crnoj Gori.

https://www.cetinje-mojgrad.org/2013/09/omaz-valtazaru-bogisicu/

– U okviru obilježavanja jubileja „130 godina od proglašenja Opšteg imovinskog zakonika za Knjaževinu Crnu Goru”, Crnogorska akademija nauka i umjetnosti (CANU) organizovala je 20. Februara Tribinu o Valtazaru Bogišiću  na temu:

(NE)POZNATO O ŠTAMPANJU, PROGLAŠENJU I PRIMJENI OPŠTEG IMOVINSKOG ZAKONIKA ZA KNJAŽEVINU CRNU GORU U 1888. GODINI,  predavača: prof. dr Zorana Rašovića, vanrednog člana CANU.

-Kako je Bogišićev zakonik u dobroj mjeri uticao na sistematiku Japanskog građanskog zakonika od 1890. godine i kako profesori Pravnog fakulteta u Tokiju dublje proučavaju ovaj uticaj, prof dr Zoran Rašović je na Pravnom fakultetu u Tokiju  26. marta, po njihovom pozivu, održao četvoročasovno predavanje pod nazivom: Bogišić Likurg Crne Gore, u kojem se između ostalog osvrnuo na Bogišićevu zakonodavnu radnju i na taj uticaj kao i na kodifikaciju crnogorskog građanskog prava.

-Prof dr Zoran Rašović nastavlja svoja predavanja o Bogišiću i Opštem imovinskom zakoniku za Knjaževinu Crnu Goru, u čast jubileja 130 godina OIZ-a. Upravo je dobio poziv sa Pravnog fakulteta iz Beograda da tamo održi predavanje na temu: 130 godina od proglašenja OIZ-a CG.

IZ BIOGRAFIJE PROF DR ZORANA RAŠOVIĆA

Prof. dr Zoran Rašović rođen je 18. 02. 1959. godine u Podgorici, tada Titogradu. Pravni fakultet završio je u rodnom mjestu sa prosječnom ocjenom 9,73. Poslijediplomske studije (Građanskopravni smjer) upisao je školske 1980/81. godine na Pravnom fakultetu Univerziteta u Beogradu. Magistarski rad pod naslovom „Zajednička svojina bračnih drugova” odbranio je 1984. godine, a doktorsku disertaciju pod naslovom „Založno pravo na pokretnim stvarima” 1991. godine, takođe na Pravnom fakultetu Univerziteta u Beogradu. Na Pravnom fakultetu Univerziteta u Podgorici izabran je za asistenta pripravnika 1981. godine, na predmetu Građansko pravo. Za asistenta je izabran 1987. godine, za docenta 1992. godine, za vanrednog profesora 1997. godine, a za redovnog profesora 2002. godine.

Autor je više od dvadeset knjiga i više desetina studija i članaka objavljenih u uglednim časopisima. Autor je četiri univerzitetska udžbenika. Napisao je brojne komentare zakona, od kojih je najsveobuhvatniji Komentar Zakona o svojinsko-pravnim odnosima u teoriji i praksi (2400 stranica štampanog teksta), Komentar Zakona o hipoteci i Komentar Zakona o državnom premjeru i katastru nepokretnosti (1260 stranica štampanog teksta). Objavio je i veći broj studija iz građanskog prava. Objavio je dvije knjige o Bogišiću i njegovom djelu u izdanju CANU, i to: Bogišićeve pravne izreke – skladnosti između rimskopravnog i crnogorskog narodnog vrela i Crnogorska služba Valtazara Bogišića – nezavršeni zakonski projekti.

Redovni je profesor na osnovnim, postdiplomskim i doktorskim studijama na Pravnom fakultetu Univerziteta u Podgorici. Rukovodilac je doktorskih studija na Pravnom fakultetu Univerziteta Crne Gore. Prof. dr Zoran Rašović bio je dekan Pravnog fakulteta Univerziteta u Podgorici u dva mandata (2003–2005, 2005–2008. godine). Dobitnik je najvećeg državnog priznanja – Trinaestojulske nagrade za 2008. godinu, za djela iz oblasti pravnih nauka. Za vanrednog člana Crnogorske akademije nauka i umjetnosti izabran je 29. novembra 2011. godine. Sekretar je Odjeljenja društvenih nauka CANU od 1. avgusta 2016. godine.

SVJETIONIK MODERNE CRNE GORE – Pobjeda, 15.04.2018.

-Dvije najveće intelektualne tvorevine iz oblasti književnosti i zakonodavstva Crne Gore su „Gorski vijenac“ i Opšti imovinski zakonik za Knjaževinu Crnu Goru. Njihovi tvorci su Petar II Petrović Njegoš, duhovni i svjetovni vladar Crne Gore, pjesnik i filozof i Valtazar Bogišić, profesor Univerziteta, gospar iz Cavtata i Likurg Crne Gore.

Djelo dva velikana vječno mami ljude u neznana prostranstva, kao san nejasne niti horizonta. Ova djela ostaju pothranjena u božanskom ljetopisu i beskonačnoj vječnosti, oba nastala u XIX vijeku, s razlikom u godinama oko 40 (1847. i 1888).

U njihovim „životima“ Biljarda ima posebno značenje: prvo je u njoj stvoreno, drugo u njoj proglašeno. Oba su štampana u evropskim prijestonicama – Beču i Parizu.

ZAHVALNOST

-U normama Opšteg imovinskog zakonika ima mnogo toga uzetog iz običnog života, što je prošlo kroz filter Bogišićevih ideja oje su ga u potpunosti zarobile. Krasi ga stil suptilan i lak, što je toliko ličilo njegovoj otmenoj pojavi. Po duhu, Bogišić je bio Evropljanin. Kao što bi pjesnik rekao – njegov stas je bio najljepše stablo u ljudskoj šumi. Njegova urođena bistrina uma njegova duboka lična iskustva obavijena su dobro naslućenom estetikom. Uspio je zato što je unosio cijelog sebe u ono što je stvarao s toliko ljubavi. Stvorio je djelo u kome mnoge ljepote, stila u kome ima opšteg, svačijeg i vječnog. Uspio je, iako je bio razapet između novih namjera i starih navika, novih ideja i starih ustanova.

Njegov istančen duh težio je, da se približi narodu i da bude upoznat sa njegovim životnim potrebama.

Opšti imovinski zakonik pisan je na jeziku običnih ljudi, čime je njegovom tvorcu porastao ugled čovjeka rafinirane mudrosti.

Zavirujući u neznana prostranstva dao je Zakoniku imućnu pojavu – suštinu i oblik. Taj silni gorostas, koji se Crnoj Gori neposredno ‘oduživao’ 21 godinu, proširio je i uzdigao put neba svoje goleme i lisnate krune.

Rijetko je u istoriji bilo koji drugi izvanjac toliko doprinio Crnoj Gori u intelektualnim tvorevinama kao što je to učinio Valtazar Baldo Bogišić.

Povodom proglašenja Opšteg imovinskog zakonika knjaz Nikola je sinu ‘dične oblasti dubrovačke’ u ime ‘najviše nagrade koja mu se s naše strane može dati’ izrekao javno hvala. To javno hvala u ime Crne Gore odzvanja i danas.

Građanski imovinski zakonici po svom opsegu i po svojoj važnosti predstavljaju glavnu grupu zakona svake države, jer se tiču najzapletenijih žica narodnog života. Takvi zakoni su i za sastavioce najteži, što je posebno važilo za ondašnju Crnu Goru, koja se svojim zakonikom obrazno željela pokazati pred učenom Evropom. Takvog obrasca ili primjera nije bilo u dotadašnjim zakonodavnim proizvodima.

IZDANJE

Bogišićeva misija oko izrade Zakonika, trajala je od novembra 1872. Do 25. marta 1888 – oko 15 godina. Ali stvarni rad na tekstu Zakonika trajao je oko sedam godina. To je zato, što je često obustavljao rad.

Opšti imovinski zakonik štampan je u Parizu. Mnogi autoriteti su smatrali da su knjaz Nikola i Bogišić prevarili javnost tako što su na koričnoj strani teksta napisali: „Na Cetinju u Državnoj štampariji 1988“. Iz toga su zaključili da, iako je Zakonikštampan u Parizu, da su knjaz i Bogišić krivotvorili da je štampan na Cetinju.

To ne odgovara istini. Ovaj podatak sa korične strane znači da je Zakonik izdanja cetinjskog, a ne da je štampan na Cetinju. Štampa u Parizu je naveden na zadnjim stranicama Zakonika.

Vojvoda Gavro Vuković je 6. aprila 1886. u odgovoru Bogišiću na njegovo pismo saopštio da je knjaz dozvolio da se Zakonik štampa u inostranstvu (u Parizu), ali da bude cetinjsko izdanje. Do sada je u nauci vladalo uvjerenje da je Rusija platila štampanje Zakonika u Parizu, međutim, novootkriveni izvori profesora Rašovića, govore da je štampanje Zakonika platila Crna Gora od svojih sredstava, za ukupan tiraž od 1.000 primjeraka. Vladalo je i uvjerenje da je Rusiji pripalo 700 primjeraka od tih 1.000, što prof Rašović demantuje, na osnovu novootkrivenih izvora.

Zabluda o tome je postojala zbog toga što se ekspedicija, odnosno dostavljanje primjeraka Zakonika na Cetinju uglavnom odvijala preko ruske misije na Cetinju, pa su mnogi autoritativni pisci zaključili da su ti primjerci pripali Rusiji, što nije tačno.

Drugo je pitanje, plaćanje izrade teksta Zakonika, čije je troškove uglavnom snosila Rusija i to otprilike oko 160.000 rubalja. Ali i Crna Gora je, istina manjim dijelom, u više navrata plaćala Bogišiću izvjesnu sumu novca. Osim toga, Crna Gora mu je dodijelila zbog izrade Zakonika penziju u iznosu od 1.000 franaka u zlatu, koju je Bogišić primao od marta 1893. Sve do smrti, što nije mali iznos ako se, ima u vidu da je Crna Gora u zlatu isplatila oko 45.000 franaka.

Bogišić je nas voju ruku dao nalog da se na korici Zakonika umetne crnogorski grb: „Meni se činilo da grb na takvome važnome Zakoniku naglašuje potpunost državne nezavisnosti Crne Gore, a osim toga, po štamparevu mnjenju, dobro izrađen grb ukrašuje samu knjigu i dopunja joj naslov. Ali kako grba crnogorskog u ovdašnjim heraldičnim zbirkama nema, rezbar ga je vrlo pogrešno napravio i ja usljed toga, nijesam htio primiti, nego sam mu naredio novi. Dadoh mu zato, nemajući ništa bolje, pečat diplome crnogorskog Ordena u jednu pošptansku kartu crnogorsku na kojoj nema grb, te ću vidjeti kako će sad izaći“.

Poštanska marka koju je pronašao Bogišić bila je pečatirana pečatom sa crnogorskim grbom.

PARISKO ČITANJE

Tokom dugogodišnje izrade Zakonika organizovana su, prema više izvora, tri čitanaj. Obavljena su u prisustvu tri člana Odbora – Jagoša Radovića, Đura Matanovića i Gavra Vukovića. Održano je više od 100 sjednica i to na Njegušima, Cetinju i Rijeci Crnojevića.

Ali, malo se zna da je, u toku štampanja teksta, Bogišić u Parizu čitao Zakonik sa brojnim francuskim specijalistima. Zbog toga s pravom promovišemo i četvrto čitanje teksta Zakonika, takozvano parisko čitanje.

Brojne izmjene i dopune činio je Bogišić nakon detaljnog čitanja štampanog i neštampanog teksta Zakonika sa pariskim specijalistima, posebno sa profesorom Glasonom i akademikom Darestom, uporedo sa izmjenama i dopunama njemačkog prevoda teksta.

Za vrijeme Bogišićevog rada na zakoniku bilo je mnogo pohvala na njegov račun upućenih od knjaza i glavara. Ali, bilo je i ljutnje i sa jedne i sa druge strane.

Na početku drugog čitanja na Cetinju, 17/29. juna 1885. godine Bogišić je bio neprijatno iznenađen kada je od članova Odbora čuo ‘da bi oni to sami bili napravili’. Nakon toga čuo se jasan Bogišićev odgovor: „Ni u 50 godina …“.

DATUMI

Prvi primjerci „Bogišićevog Zakonika“ poslati su na Cetinje 3/15. aprila 1888. godine. Važna su tri datuma:

1. Dan kada se Zakonik, kako su u to vrijeme govorili, postavio, odnosno kada je pročitan Ukaz – 25. mart (po starom kalendaru), na Blagovijesti.
2. Dan proglašenja Zakonika – 26. april (po starom kalendaru) odnosno 8. maj (po novom kalendaru).
3. Dan stupanja na snagu Zakonika, kada će „na snagu stati i početi da vezuje sudove i narod“ – 1. jul (po starom kalendaru).

U pismu od 28. marta / 9. aprila  Bogišić navodi da proslava proglašenja Zakonika mora biti „osobito sjajna“. Tako će se narodu na najzgodniji način pokazati izvanredna važnost legislativnog djela, a pokazaće se i Jevropom da se u Crnoj Gori znadu cijeniti i slaviti ne samo vojnička djela, nego i djela mirnoga razvitka i napretka.

Riječju, ovogodišnji Uskrs, to jest dan u koji će se pojaviti u Glasu Crnogorca Ukaz, kojim se Vaš Zakonik postavlja, te se tim uvrštenjem proglašuje, bit će, uvjeren sam, proslavljen na Cetinju prema važnosti događaja, kojim se može uporediti sa najslavnijim Vašeg sretnoga Knjaževanja“.

Bogišić u pismu nagovještava i da ne može doći na Cetinje da prisustvuje svečanosti proglašenja: „Žalim što mi dalečina i drugi uzroci čine nemogućim da sam, glavom, budem pri toj rijetkoj svetkovini“.

PROSLAVA

U javnosti se malo zna o činu proglašenja Opšteg imovinskog zakonika. Ostalo je zapisano da su se 26. Aprila 1888. u devet ura oglasila velika zvona radi Božije službe povodom proglašenja Građanskog zakonika. Proglašenje je obavljeno u Biljardi, svečano okićenoj za tu priliku. U Biljardi su bili mitropolit, državni savjetnici, ministri, članovi Velikog suda i ostali glavari u punoj uniformi. U isto vrijeme postrojeno je jedno odjeljenje vojske u paradi ispred Manastira.

U Biljardi je predsjednik Državnog savjeta i ministar unutrašnjih djela gospodin Božo Petrović pročitao knjažev ukaz kojim se Građanski zakonik u život uvodi, a zatim je knjaz Nikola potpisao Zakonik i stavio na njega svoj pečat. Potom je izvršena počasna paljba iz 21 topa, a vojnici su stavili oružje „pred prsje“. Onda je knjaz Nikola izašao sa pratnjom ispre Manastira među narod i pročitao besjedu, kojom je narodu objavio proglašenje Građanskog zakonika:

„Crnogorci! Uvodeći u život ovaj građanski zakonik i dajući mu snagu, ja vam zapovijedam, svima i svakom, da mu se pokoravate. Pred ovim zakonom da umukne svačija volja, a neka se čuje samo volja zakona. Iz njega neka se razlijeva pravda na sve one koji pravo čine, a nek se pod snagom njegovom krše i lome svi koji mu se opiru, koji krivo čine: on nek je moćna zaštita nevinosti koje u opasnosti da postrada, a neumoljiv bič nasilju i samovolji koja od obijesti ili zlonamjerno hoće zla da čini. Od svih vlasti, a naroćito od sudija, najstrože zahtijevam da su strogi i savjesni vršioci zakona i da u primjeni zakonskih određenja ne gledaju ni ko je ko, ni ko se kako zove, ni kog je roda i plemena, ni koji položaj zauzima, ni kojim se krstom krsti“.

Knjaz Nikola šalje telegram Bogišiću na dan proglašenja Zakonika, 26. aprila 1888. -Ekselencijo, na današnjoj svečanoj skupštini naroda crnogorskog proglasio sam Mojoj zemlji djelo Vašeg neumornog truda i prostranog znanja. Čestitajući Vam na uspjehu, ja Vam u znak Mojega osobitog priznanja udjeljujem veliki krst Danilovog reda I stepena.

Bogišić se, iz Pariza, zahvalio knjazu:

„Vječito sam zahvalan Vašem Visočanstvu na visokoj počasti kojom ste me izvoljeli odlikovati i čestitam Vi slavu koju ste stekli jučerašnjom svetkovinom“.

PRIMJENA

Profesor Rašović je više godina istraživao primjenu Zakonika naročito u godini u kojoj je donešen, čime se do sada niko nije bavio. Pronašao je oko 60-tak odluka Velikog suda, okružnih sudova u Podgorici i Nikšiću i više kapetanskih sudova u kojima se sudije izričito pozivaju na određenu odredbu Zakonika što demantuje tvrdnje da se u prvim godinama Zakonik nije primjenjivao.

Prije stupanaj na snagu Zakonika, Laza Kostić, koji je na Cetinju uređivao „Glas Crnogorca“, piše pismo Bogišiću i nagovještava mu da planiraju da u prijestonici organizuju kurs na kojem bi se obučavali ne samo buduće sudije nego i pravnici o primjeni Zakonika:

„Ovdje kao da će se udesiti jedan ‘kuras’ za objašnjenje Zakonika, za ‘velike sudije’. Gavro će biti učitelj“.

Nakon  stupanja na snagu Zakonika, Bogišić je informisan o njegovoj primjeni, pa ga tako Laza Kostić, u pismu obavještava, u februaru 1892. o konkretnom sporu koji se vodi na Cetinju između Maša Vrbice i „nekog Grka oko neke fabrike u Baru“.

„Dragi gospodine i prijatelju, Cetinjske cause celebre, ukratko, ova je – Mašo Vrbica sreo se pred Velikim sudom sa jednim Grkom (Rizos) radi neke zajedničke fabrike sapuna u Baru. Veliki sud presudi stvar u korist Grkovu. Sjutradan dođe Velikome sudu iz Wiesbadena telegram, otprilike ove sadržine ‘Jučerašnju sramotnu presudu Velikog suda uništavam i naređujem da se sudi na novo.Nikola’.

To mi je pričao profesor Dušan Jovanović, koji je baš tada krenuo sa Cetinja. Vi po tome da vidite da je za pravilno suđenje po Imovinskom zakoniku sasvim zališan code de procedure. I koji bi se ‘zakonar’ mogao tome doviti, da jedna ista stvar, presuđena na Cetinuju u pošljednjoj instanciji može biti oborena iz Wiesbadena. Taj slučaj može, zanago obogatiti Vašu pravnu teoriju“.

OSTAVŠTINA

Bogišićevo djelo kod nas su, istraživali samo rijetki, a među njima je Petar Stojanović, koji je, između ostalog, napisao: „Posebno je značenje Zakonika u tome što je kao veliko i progresivno djelo učinio napor da jedno izrazito i  zaostalo od civilizovanog svijeta izolovano podrućje trgne iz vjekovne letargije i da ga kako formalno-pravno, tako i materijalno-pravno podigne na nivo kulturnih naroda“.

Opšti imovinski zakonik je u pretežnom dijelu moderan imovinski kodeks. A njegova pravila su zapisana kao životom nadahnuta.

Uspjela je Bogišićeva nadmoćnost, gospodstvo. Njegova rješenja, sa svojim opštim visokim skladom i smislom, zanijela su nas za cio život, postavši dijelom onoga najvažnijeg od koga se mnogima od nas stvorio životni poziv. Čitajući Zakonik, živjeći sa njim, tumačeći ga, ne možete da ne osjetite prošlost i sadašnjost Crne Gore. Sa Opštim imovinskim zakonikom osjećate staloženi život Crne Gore, njene divlje, ponekad strašne, a ipak nečim zanosne osobine i srodstvo, bliskost sa njom.  Sve je to postalo dio naše duše posebno pravničke. U Zakoniku preovladava čudna vještina u izražavanju, književna čulnost koja je Bogišića toliko proslavila. Zar se ne čini da je u Zakoniku mnogo toga život, sadašnje, a u isto doba tako poznato, blisko i svoje, jedno osjećanje u svojoj potpunosti.

Opšti imovinski zakonik sa svojim darovima je, često i sa neredom u sistematici, čitav zavodnik za oči i duh, luča vječne svjetlosti.

To je zato što ga je stvorio čovjek sazdan od otmenosti, otresitosti i ljepote, čovjek koji je poznavao život Crne Gore i sve ono što u njemu ima obično i silno. Očigledno je da se boginja nauke rasula na Bogišića, pa time i na Zakonik – krunu cvijeta sa svog zlatnog prijestola. Teško može da se odoli i da se u srcu ne prizna da su takve pojave rijedak dar od Boga.

Prilog pripremio i likovno opremio: Vesko Pejović