O izložbi Mila Grozdanića

Posted on 22. Nov, 2015 by Vesko Pejović in Iz kulture, Kultura

Izložba multimedijalnog umjetnika – grafičara, grafičkog dizajnera, slikara, uvaženog univerzitetskog profesora Mila Grozdanića otvorena je u Crnogorskoj galeriji umjetnosti „Miodrag Dado Đurić“ na Cetinju 6. novembra. Podijeljena je u dva segmenta: jedan obuhvata likovna ostvarenja umjetnika nastala tokom posljednje dvije decenije, a drugi ostvarenja iz oblasti grafičkog oblikovanja. Organizator je Narodni muzej Crne Gore, ulaz je slobodan, a izložbu će posjetioci moći da pogledaju do 6. decembra. Radno vrijeme galerije je od devet do 17 sati.

IZ BIOGRAFIJE MILA GROZDANIĆA

Mile Grozdanić je rođen 1942. godine u mestu Ponori – Otočac, Hrvatska. Porodično je nastanjen u Beogradu od 1954. Po završetku srednje Grafičke škole u Beogradu 1961. godine, odjeljenje zaručni slog, zaposlio se u Izdavačkom zavodu„Jugoslavija” 1964. Kao tehnički urednik. Radio je na poslovima uređivanja i realizacije različitih izdanja u umjetničkoj, koprodukcionoj i turističkoj redakciji. Godine 1967. Upisuje studije grafike na Akademiji za likovne umetnosti u Beogradu, gdje je diplomirao 1972. godine.

Nastavio je usavršavanje na Fakultetu likovnih umjetnosti na poslediplomskim studijama, koje uspješno završava 1974. godine. Radeći u Višoj pedagoškoj školi u Beograduod 1978. godine u zvanju profesora, a na smjeru za grafičke urednike, stečena znanja i iskustvo prenosio je brojnim generacijama. Profesorski poziv u zvanju docenta nastavlja na Fakultetu likovnih umetnosti u Beogradu 1987. Godine gdje predaje predmete grafika i crtanje. Godine 1990. Na istom fakultetu postaje vanredni, a od 1995. redovni profesor. Godine 1988. Na tek osnovanom Fakultetu likovnih umjetnosti na Cetinju formira smjer za grafički dizajn i od samog osnivanja predaje grafiku knjige, tehnološku obradu knjige i crtanje.

Kao likovni stvaralac, samostalno ili grupno, predstavljao je Jugoslaviju, odnosnoSrbiju i Crnu Goru, na reprezentativnim izložbama u zemlji i inostranstvu.

Evo što je u katalogu koji prati izložbu zapisala kustoskinja Ljiljana Zeković, dipl. istoričarka umjetnosti, o Milu Grozdaniću i njegovom stvaralaštvu:

MISTERIJA CIVILIZACIJSKOG KODA – Mistery of the Civilisation Code

Mile Grozdanić ne slika ono što vidi, već ono što od pamtiveka žudi da bude viđeno: tajanstveni svet dubine podsvesti.[1]

Proniknuti u tajne nastanka ljudske civilizacije i njen prostorno-vremenski kontinuum predstavlja misteriju koju je čovjek milenijumima, često na rubu svijeta snova, pokušavao odgonetnuti. U tom naporu oslanjao se na subjektivnu viziju, i na materijalne recipijente koji su mu omogućavali da se približi arhetipskim korjenima na kojima se formiralo i razvijalo čovječanstvo. Taj nedefinisani prostor kosmičke neuhvatljivosti i slutnje bio je tema mnogih religijskih, socioloških, antropoloških, kulturoloških, filozofskih, psiholoških i drugih proučavanja. U njemu nalazimo i spoznajnu dimenziju likovnog opusa Mila Grozdanića, grafičara, dizajnera, slikara, koji je nezavisno od stilskih pravaca XX vijeka stvorio djelo snažnog individualnog profila.

Umjetnikov stvaralački kredo počiva na poštovanju samosvojnosti likovnog izraza i potrebi da svoj rad formira na principima autentičnosti koja ga čini posebnim u odnosu na razvojne puteve umjetnosti od renesanse do danas. Njegova autorska misao zasnovana je na likovnosti nadahnutoj najvećim dostignućima ljudskog duha.

Grozdanićevo slikarstvo vodi nas kroz vrijeme, duhovna prostranstva od praistorije do danas. Konstanta vremena u Grozdanićevom djelu nema kosmička mjerila. Ona je zasnovana na umjetnikovom ličnom doživljaju koji je nemjerljivu dimenziju materijalizovao arhetipskim slikama i simbolima. Lutajući lavirintima prošlosti nije pokušao da je tumači ili likovno oblikuje po uzoru na postojeće, već je tom svijetu tišine dao jedinstvenu notu koju možemo povezati sa tajnama najvećih zagonetki svijeta, tako da njegovo djelo, prije nego očima, doživljavamo „unutrašnjim čulima”.

U kreativnom procesu identifikacije slojevitih supstrata ljudske civilizacije formirao je progresivnu vertikalu koja nema početak, i kojoj se ne nazire kraj, jer je zemlju prošlosti gotovo isto tako teško dokučiti kao i zemlju budućnosti.[2]

Grozdanić je proširivao polje izražajnih mogućnosti koje možemo sagledati u kontekstu umjetnikovih idejnih promišljanja i likovno-jezičkih formulacija, a njegove složene plastičke strukture i značenja objasniti kroz dva aspekta: semantički i simbolički. Prvi predstavlja umjetnika koji u svakom potezu, detalju, cjelini, postiže savršenstvo – njegov crtež je virtuozan, kolorit suptilan i do kraja definisan, kompozicija smišljena i skladna; a preko drugog otkrivamo ikonografske karakteristike – prirodu simbola i znaka kao apstraktnih i iskustvenih fenomena.

U kontekstu prethodne premise, da bi se bliže upoznali sa osobenostima i karakterom Grozdanićevog slikarskog opusa, potrebno je osvrnuti se na njegovo svaralaštvo za koje su kritičari, već na početku, ocjenili da pripada umjetniku koji pored izuzetnog talenta posjeduje i nerv modernog stvaraoca, neumornog istraživača novih izražajnih formi, koji smjelo eksperimentiše tehničkim i tehnološkim inovacijama i primjenjuje ih u različitim likovnim disciplinama: crtežu, grafici, grafičkom dizajnu, kasnije u slikarstvu.

[…]Već 1969. Grozdanić pokazuje da u crtežu može da rešava i složenije crtačke probleme: prelazi na višefiguralne kompozicije u veoma raznovrsnim međusobnim odnosima, ali ono što je važnije od toga odnosi se na osvajanje jedne složenije metodske interpretacije oblika kao čiste plastične činjenice. Crtež postaje fleksibilniji, dinamičniji, slobodniji i vizuelno udaljeniji od oblika prirode: dokaz da se već tada napušta praksa mimetičkog osvajanja stvari.[3] […]

[…] Mile Grozdanić je svojim inovatorskim rešenjima stvorio novi tip grafičkog kolaža koji se temelji na postojećim iskustvima svetske (raušenbergovske pop-artističke) grafike i na njegovom ličnom iskustvu. Stekavši izuzetnu zanatsku superiornost, na jednoj strani školovanja na Akademiji, a na drugoj poznavanje grafičke struke industrijskog tipa, on je odlučio da se smelo upusti u stvaranje jedne složene plastične strukture. Radovi neuobičajenog velikog formata sastoje se iz dve grafičke podloge: papirnog lista i folije, od kojih svaka ima određenu ulogu u kombinovanju složene autorove tehnike. To su foto-klišei, figurativni crteži, apstraktni znaci i slobodan linearizam snažne gestualnosti.[4] […]

[…] U krugu beogradske grafike on je zauzeo istaknuto mesto, čini se i daleko značajnije nego što smo mi u ovom trenutku u stanju da shvatimo… On je predložio stvaralačko preispitivanje medija i pružio originalna lična rešenja koja dubinom ideje, snagom tehnoloških inovacija i smelim osavremenjavanjem grafičkog postupka mogu postati značajan putokaz u daljem razvoju grafike.[5] […]

Ovi sudovi o stvaralaštvu Mila Grozdanića iz pera eminentnih srpskih istoričara umjetnosti, sa osvrtom na njegov grafički opus do 90-ih godina XX vijeka, izuzetno su važni za razumjevanje osnovnih načela njegove likovne poetike.

U ovom diskursu posvećenom slikarskom djelu Mila Grozdanića baziraću se na autorski definisanim cjelinama povezanim simboličkim, idejnim, crtačkim, kolorističkim i kompozicionim vrijednostima čija razvojna nit posjeduje vizuelnu eleganciju koja se može pratiti od jednostavnih formi –psihograma haiku poezije do kompleksnih narativnih predstava folklorne, barokne razigranosti; od minijaturnog do složenih strukturalno-formalnih rješenja.

ZAPISI O POVRATKU – GRAFIKA

Materijalizacija je izvršena na 300 g hahnemühle papiru u tehnikama bakropisa, linogravure, protisne štampe i algrafije.

Ključne riječi: vertikala, simbol, crna, bijela, svjetlost, boja, stablo/drvo života, crvotočine, pismeni, Yin i Yang.

Literarne odrednice kojima je determinisan naziv ove cjeline otkriva nam imanentne konstante njegovog opusa: zapis / likovna predstava i povratak / prošlost, beskonačnost, nesagledivost.[6] One predstavljaju okosnicu iz koje će se razviti njegov slikarski izraz usmjeren ka traženju jednog novog pogleda na istoriju čovječanstva, enigmu njegovog nastanka i njegove sudbine, čovječanstva tako beskrajno malog u odnosu na kosmički Univerzum, a tako velikog u odnosu na mikrokosmički Univerzum.

Na njima dominiraju vertikale postavljene na crnoj, bijeloj ili sivoj pozadini. Formirane od oblika koji pripadaju apstraktnom i asocijativnom vokabularu, nastale su kognitivnim promišljanjima umjetnika. Ako pođemo od prapočetaka, od nastanka svijeta, koji je poistovjećen sa stanjem haosa – apstrahovanom dimenzijom bez oblika i materijalnosti, u Grozdanićevom djelu suočavamo se sa jednom novom stvoriteljskom paradigmom. U skladu sa svojom likovnom kulturom i visokim humanim vrijednostima on, prije svega, poštuje principe kosmičkog reda koji se zasniva na postulatima harmonije, unutrašnjeg sklada, ravnoteže.

Vertikala, kao energetsko jezgro – kosmos u malom, formirana je promišljenim ritmovima crnih i bijelih „notnih zapisa”, apstraktnih i asocijativnih formi i ideogramskom linijom koja ima svoju materijalnost i strukturu. Ograničena dekorativnim, ornamantalnim, geometrijski precizno definisanim reljefnim otiscima – pregama koje se izdvajaju na jedinstvenoj tonskoj pozadini, ona „stidljivo“ najavljuje njegove radove bareljefne profilacije.

Predstave koje nije mogao „vidjeti“ čulnim opažanjem, ovaj vizonarski sanjar, nalazi u podsvjesnom – transcendentalnom, gdje oživljava arhetipske slike i simbole subjektivnog značenja. Tako simboliku crne i bijele ne možemo tražiti u univerzalnom pojmovniku, već u području grafičkog oblikovanja kao krucijalnom segmentu njegovog stvaralaštva. Posmatrane u ovom kontekstu, crna ima karakter prefinjenosti, elegancije, stabilnosti, misterioznosti; bijela čistoće, jednostavnosti, duhovnosti. Ipak, ovdje ne možemo govoriti o jednostavnoj relaciji svjetla i tame, korelaciji bijelog u crnom i crnog u bijelom. Njihovo prisustvo je mnogo kompleksnije i zasniva se kako na postizanju vizuelne dinamike kompozicijskih struktura, tako i na psihofizičkim svojstvima emotivnog naboja. Svjetlost u Grozdanićevom grafičkom i slikarskom djelu predstavlja fenomen koji osim estetske ima i ontološku funkciju. Ona stvara pukotine unutar crnih ponora, otvarajući u mraku nesvjesnog put ka svjesnom. Odnos umjetnika prema svjetlosti možemo objasniti i Dadovom konstatacijom: Slikarstvo je, u stvari, jedna priča o svjetlosti. Svjetlost u slikarstvu je važna kao riječ u poeziji…[7]

U ovim crno-bijelim simfonijama Grozdanić integriše boju, antropomorfne predstave, figuraciju, koje sa njegovim ideogramima – simbolima i znacima oblikuju umjetnikov personalni jezik.

Na grafikama gdje se vertikalni korpus, minimalističkog prosedea, transformiše u stablo/drvo života koje svojim osobenostima i oblikom inicira dinamiku, razvoj, akciju, možemo konstatovati umjetnikovo novo viđenje materijalizacije. On kroz formu drveta/stabla, njegovih tekstura, grafizama i pikturalnih referenci oživljava jedan misteriozan svijet iracionalanih predstava koje su sazdane od apstrahovanih i asocijativnih obličja – likova, predstava… Sastavljeno od godova i namreškane i oljuštene kore poput izboranog, vremešnog lica, nosilac je mudrosti i znanja koje se prenose kroz vrijeme, a koje je Grozdanić čvrsto utkao u idejno i perceptivno tkivo svog djela. Tu su prisutne i „plastično” predstavljene linearne arabeske koje simuliraju milenijumske crvotočine i asociraju na ljudske moždane vijuge u kojima je pohranjena memorija čovječanstva, koju uvijek nagriza crv sumnje i tjera na nova traženja.

Na slici Zapis o povratku XII, iz 2005. godine unosi i konceptualne reference. Ispisuje tekst kojim verbalno dopunjava značenje figuralnih kompozicija i tako inkorporira grafičko-oblikovna rješenja koja će predstavljati nezaobilaznu karakteristiku njegovog slikarstva.

Na ovim grafikama evidentno je prisustvo primarnih principa – jedinstvo suprotnosti principa Yina i Yanga koje simbolišu; vertikala – drvo, tonske varijacije zemljanih boja, interakcija bijelog i crnog, svijetlog i tamnog kojima umjetnik izražava suštinu kosmičke sveukupnosti.

Iskon i razvoj ljudske civilizacije umjetnik likovno „ispisuje” kao veličanstvenu poemu posvećenu prirodi i čovjeku.

Grozdanićeve grafike predstavljaju optičke konstrukcije izuzetnog crtačkog nadahnuća i slikarske imaginacije, i najavljuju dalji razvoj njegove kreativne svijesti. One su sublimacija umjetnikovog grafičkog i grafičko oblikovnog iskustva, ali i slikarskih elemenata koje su poznavaoci njegovog djela istakli kao jednu od primarnih značajki njegovog cjelokupnog djela.

HARMONIJA TAJNE I TOTEMI

Materijalizacija je urađena: ulje na platnu u kombinaciji sa drvetom i plastikom. Radovi su namotani na pokretni valjak, pričvršćeni na odgovarajućoj visini zida i posmatraju se vertikalnim odmotavanjem.

Ključne riječi: totem, simbol, vertikala, kinetika, dekorativnost, teatarska forma, harmonija

Megaformati slika koje je autor nazvao totemima otkrivaju nekoliko osobina kojima se one izdvajaju i formalno–jezički i kao tematske cjeline.[8]

Ako prihvatimo značenje totema kao simbola mitskog pretka, duha zaštitnika plemena i naroda, nedodirljivog božanstva koje je predstavljano najčešće kao trodimenzionalna forma – skulptura, onda nam slike Grozdanićevih totema otvaraju nove prostore promišljanja i razumjevanja. U njihovoj realizaciji umjetnik koristi ravnotežu i harmoničan odnos horizontale i vertikale, linearnu arabesku, „raskošne” dekorativne površine taktilne mekoće, kolorističke simfonije tonske prefinjenosti i topline. Međutim, ono što ove slike čini posebnim u njegovom opusu je prisustvo kinetičke energije. Slika uvijena oko valjka spušta se i otvara kao deus ex machina grčkog teatra, pozorišna zavjesa, japanski svitak, i otkriva harmoniju tajne između čovjekovog unutrašnjeg svijeta i prirodnih fenomena. Polazeći od pretpostavke da su totemi u svakom dijelu svijeta predstavljeni u skladu sa civilizacijskim nivoima određenog društva, nije slučajno što je Grozdanić otjelotvorenju vlastitih totema prišao ličnom spoznajom koja se temelji na poštovanju kontinuiteta duhovnih vrijednosti, u ovom slučaju, od primitivnih i arhajskih tabua neolita, do novog doba u kome njihovo prisustvo ima transcendentalnu dimenziju.

Materijalna obličja totema najčešće su povezivana sa prirodom – majkom zemljom. Međutim, u Grozdanićevom slikarstvu potencirana je njihova spiritualna dimenzija uznošenja u nadzemaljske sfere, kojima zapravo i pripadaju svojim božanskim, nebeskim porijeklom. Na dvobojnom platnu podjeljenom horizontalom na donju – sivu i gornju – crnu površinu postavljena je vertikala islikana suptilnim dekorativnim šarama baršunastih preliva u kojoj su u centralnom djelu smješteni antropomorfni ili zoomorfni fetiši, definisani linearnim „urezima u drvetu“. Ikonografskim karakteristikama oni pripadaju velikoj porodici totema od praistorije do danas, koji se u kontinuitetu javljaju na svim kontinentima i u svim civilizacijskim društvima, kao veza između čovjeka i prirode, prošlosti i sadašnjosti.

Grozdanićevi totemi imaju složeno značenje koje možemo naći u konstataciji Levi-Strosa, koji kaže: Pojam ‚mita’ je kategorija našeg mišljenja koju proizvoljno upotrebljavamo da bismo jednom rječju označili pokušaje objašnjenja prirodnih pojava, dela usmene književnosti, filozofske spekulacije i slučajeve pojavljivanja lingvističkih procesa u svijesti subjekta.[9]

Umjetnik je dva segmenta svog slikarskog opusa posvetio slovu i simbolu, suštinskim apsolutima u razumjevanju njegovog stvaralačkog kôda – semiotičkog i simboličkog značenja. Pri tome ne treba zanemariti činjenicu da duhovne i duševne pokretačke snage imaju svoje poreklo i izvorište u arhetipovima.[10]

Stari narodi su kodirali, šifrovali svoja znanja, ne sa namjerom da ih učine nedostupnim, već i da ih sačuvaju zahvaljujući simboličkom predstavljanju misli. Tajne koje skrivaju stari simboli podložni su psihičkoj konstituciji čovjeka i njegovoj slici svijeta zasnovanoj na principima znanja, mišljenja, pamćenja. Kao vrstan erudita, filozof, antropolog, βιβλίο φιλος, Grozdanić dešifruje i koristi neizmjerno bogatstvo ljudskog znanja od civilizacijske kolijevke do danas, i uspostavlja vlastiti simbolički i znakovni sistem koji se formirao u mentalnim slikama njegovog podsvesnog.

POSVETA PISMENI

Materijalizacija trodimenzionalnih i triptihalnih kompozicija slika urađena je u kombinovanoj tehnici: ulje, drvo, plastika, pleksiglas, reljefna pasta.

Ključne riječi: slovo, misterija, knjiga, materijalizacija, triptih, arhitektonika kompozicije.

Sve sam dao slovu i ono meni, proročke su riječi Mila Grozdanića čije Sopstvo – arhetipski faktor uređivanja sveta slike u duši… koja nam se javlja u brojnim slikovitim i simboličnim izražajnim oblicima[11] ispoljava skoro idolopoklonički odnos prema ovoj najvećoj tekovini ljudske civilizacije.

Definicija da je slovo znak koji obilježava misao i arhetip, predstavlja primarni princip u razumjevanju ove kompleksne idejne i likovne cjeline.

U ciklusu Posveta pismeni Grozdanić obogaćuje i razvija likovnu i stvaralačku misiju: usložnjava kompozicijske elemente i eksperimentiše raznorodnim materijalima koje postavlja u skladne međuodnose. Slika više nije simulacija trodimenzionalnih oblika, već prostorna forma složene strukture koja mijenja optičku vizuru posmatrača (gledanjem iz više uglova). Ove triptihalne kompozicije sastoje se od islikanog platna – pozadine, vertikalnih slikanih segmenata kaširanih na pravilnim geometrijskim formama drveta i obmotanih oko valjka, i transparentnih graničnika od pleksiglasa između njih (koji izlaze u prostor), dok pasta nekad preuzima ulogu linije koja definiše bareljefno istaknute forme. Višeslojnost se javlja dosta ranije na njegovim grafikama (grafički otisak –providna folija koja nosi slobodan crtež), nastalim sedamdesetih i osamdesetih godina, kao izraz umjetnikovog osavremenjavanja likovnog postupka. Arhitektonika kompozicije sadrži geometrijske elemente kvadrat/kvadar – krug/valjak – trougao jednostavnu liniju/ koji imaju osnovu u umjetničkom pravcu Konstruktivizmu, odnosno u arhitekturi Bauhausa, a koju je uspostavio već na prvoj slici ovog ciklusa Slovo starostavno iz 1997. godine.

Slike strukturalne složenosti, koje su posvećene pismeni, umjetnik formira i kao složene kompozicije sastavljene od manjih slika – „vavilonskih pločica” (od jedne do četrdeset) objedinjenih međusobno i sa pozadinom suptilnim linearanim arabeskama koje povezuju/uvezuju veličanstvenu „knjigu” posvećenu slovu – pismu – knjizi, znanju – mudrosti – duhovnosti – spiritualnosti i sveukupnoj memoriji čovječanstva.

One su vremeplov koji nas vodi kroz beskrajne prostore koje čovjek doživljava i posmatra kroz prizmu svojih kognitivnih, intuitivnih i iskustvenih sistema vrijednosti. Grozdanić ih likovno uobličava: savršenim vizuelnim orkestracijama slikovnog (piktografskog i ideografskog) i alfabetskog pisma kroz vrijeme, enigmatskim pismenima inkorporiranim u civilizacijske misterije i mistiku – Vavilonska kula, plamteće srce Jakoba Bemea, Hyle (starogrčki – drvo), trougla…, ljepotom knjiga starostavnih (Beogradsko četvorojevanđelje, Cetinjski Oktoih) smještenih u imaginaran, ali ne i nadrealan prostor, nad/pod kojima se otvaraju nebeska prostranstva, koja u hrišćanskoj simbolici predstavljaju put ka onostranom i jedinstvu sa Bogom.

Na kompoziciji od 40 slika Grafički simboli i inicijali kroz vreme, 2007. umjetnik je „sabrao” sve tekovine čovječanstva oblikujući planetarnu „knjigu” – „enciklopediju” sastavljenu od grafičkih simbola, inicijala, slova, tipografskih znakova, ilustracija… koji su nastali u raznim vremenima i na različitim prostorima.

Na pojedinim radovima Grozdanić pomjera sistem simetričnih repera (Usamljena slova, 2010–2011) otvarajući put igri sa i u raznim materijalima i formalnim strukturama, dok centralna slika i dalje poštuje parametre simetrije i ravnoteže.

Nazivi slika upućuju na umjetnikova ezoterička i likovno-grafička promišljanja: Usamljena slova, Mistični ritmovi skrivenog znaka, Prisustvo znaka u mističnom prostoru, Crna mistika izvor svjelosti, Čuvari znaka, Zaboravljene poruke pisma, Otkrivanje bjeline u prisustvu tipografskog znaka, Poetski portret Vergilija kojeg simbolizuje slovni rebus.

Ako pođemo od premise da je pored tajne pisma najveća tajna redosled slova pisma, onda se na ovim radovima suočavamo sa umjetničkim slobodama u njihovoj likovnoj interpretaciji, tim prije što je Mile Grozdanić jedan od najuvaženijih i najvećih poznavalaca pismeni na našim prostorima i šire, o čemu svedoči i njegova izuzetna i jedinstvena enciklopedijska i stručna knjiga Put do knjige.[12]

POSVETA SIMBOLU

Triptihalne trodimenzionalne forme materijalizovane su na kaširanom platnu u kombinovanoj tehnici: ulje, pleksiglas, modeling pasta.

Ključne riječi: simbol, arhetip, apstrakcija, transcendentalnost.

Analizirajući cjelokupno Grozdanićevo stvaralaštvo postaje jasno da ono počiva na simbolici koja je formirana u tajnim prostorima njegove podsvjesti. Ona pripada sferi iracionalnog, transcendentalnog, metafizičkog, onog neuhvatljivog, a ipak tako prisutna u njegovom radu kao projekcija nevidljivog u vidljivom. Akcentujući značenje simbola kao univerzalne i personalne kategorije koja se temelji na apstrakciji kao primarnom misaonom procesu on je naselio prostor slike opsjenama koje su istovremeno i iluzija i „opipljiva realnost”.

Kao spona između svjesnog i nesvjesnog dijela čovjekove ličnosti, u milenijumskim dimenzijama, simboli se povezuju sa arhetipom koji se u Grozdanićevom slikarstvu javlja kao simbolička forma koja nema naslijeđenu predstavu.

On likovno definiše simbol/simboliku kao apstraktnu pojavnost u koju integriše čovjeka/čovječanstvo, zoomorfna obličja i biljne elemente, formirajući serije/segmente ikonografski kompleksnih kompozicija koje ističu sveukupnost transparentnih predanja čovječanstva.

Na ovim radovima nastavlja usložnjavanje pikturalno-plastičkih elemenata i struktura. Pored kombinacija raznih materijala: drveta, platna, pleksiglasa, modeling paste, kao novi elemenat u konstrukciji kompozicije javljaju se slike koje inkorporira na površinu platna, kao u ciklusu Posveta pismeni.

Enigmatska dimenzija simbola kao ideje, apstrakcije, koncepta, u Grozdanićevom slikarstvu dobila je svoju jezičku i likovnu originalnost.

VERTIKALE

Vertikalne forme materijalizovane su na platnu u kombinovanoj tehnici: ulje, giclée postupak.

Ključne riječi: tematska višeslojnost, pikselizacija, simbol, arhetip, metafora, rad

Spona između kompozicijskih rješenja jedne značajne faze grafičke umjetnosti i niza slika koje pripadaju grupi pod nazivom ‚Harmonija tajne’ uočljiv je kao oblik trajnog kontinuiteta ideje o značaju višeslojnog likovnog fenomena – slike ili grafike.[13]

Ova konstatacija odnosi se na traganje umjetnika za stvaralačkim identitetom povezivanjem slike i grafike, ali i grafičkog oblikovanja koji ima značajnu ulogu u oblikovanju crtačko-likovnih formi. Na njima se efekat bijele uklapa u određenu kompozicijsku varijantu, dok reljefni efekat djeluje na crnom kao koloristička opcija u ahromatskoj jednoličnosti.

Vertikala, dominantna forma na grafikama Zapisi o povratku (1989–1993, početak XXI vijeka), kao i na većini slikarskih djela, u ovom ciklusu ima intenciju mijenjanja i uzdizanja, i metaforički prati umjetnikove stvaralačke ideale.

Na njima se pored kompozicijskih struktura koje karakterišu grafiku javljaju i slikarsko-crtački elementi koji korespondiraju sa površinama platna. U slikarski dio uvodi elemente koji spadaju u domen grafičkog oblikovanja. Vertikala pored slikanih ornamentalnih reljefnih otisaka – prega fiksirana je i formama rasterske grafike. Pikselizacija forme predstavljala je dodatni napor umjetniku koji je realizovao, ne kompjuterskom tehnikom, već direktnim likovnim angažmanom.

Promišljene strukture i svjetlosni gradijenti vezani su za različite sadržaje.

Ovim vertikalama pripada i „poliptih” Težaci koji povezuje idejni i motivski sadržaj – rad kao embrion, pokretač ljudske civilizacije. Na vertikalama ispunjenim dekorativnom arabeskom, giclée postupkom otisnuta je prethodno naslikana monohroma slika – vjerodostojna kao fotografija ili renesansna grafika. Socijalna tematika ovih slika na kojima su predstavljeni teški uslovi rada, klasna i ekonomska nejednakost, mogla bi se tumačiti sa stanovišta angažovanog karaktera, ili i kroz stihove iz Knjige Postanja: Sa znojem lica svoga ješćeš hljeb, dokle se ne vratiš u zemlju od koje si uzet.

Vertikale se javljaju i u različitim varijantama: vertikala – stablo, vertikala – totem, vertikala – simbol. Ono što nas fascinira na njima je da je svaka koncipirana kao autentično djelo zahvaljući kombinatorici koju umjetnik ostvaruje na temeljima sličnosti/različitosti idejnih, likovno-jezičkih i esteskih elemenata.

ARHEOLOGIJA – CIVILIZACIJA – PORTRETI

Materijalizacija je urađena uljem na platnu.

Povezivanje arheologije – civilizacije – portreta nije slučajno u slikarstvu Mila Grozdanića. Arheologija koja naučno proučava ostatke ljudskih civilizacija i kultura; civilizacija koja definiše ljudsko društvo uzdignuto na viši stepen u odnosu na praistorijsko doba; portreti kao slika/praslika arhetipskog značenja koje arheolozi povezuju sa najranijim periodom neke kulture, paradigme su njegovog umjetničkog kreda..

Postavlja se pitanje koji su portreti, koja su arheološka i mitska artefakta, predstavljali predmet umjetnikovog interesovanja, jer u stvaralaštvu Mila Grozdanića ništa nije slučajno i proizvoljno, sve je zasnovano na jasnom idejnom konceptu. Njegovi arhetipsli portreti su: Adam predstavljen kao Praroditeljka – najstarija figuralna skulptura iz Lepenskog vira (VII–VI milenijum p.n.e. ); slovenski bog Triglav koji je vladao nebom, zemljom i podzemnim svijetom; Etrurski ratnik, slika urađena po terakoti (VI–IV vijek p.n.e.), koju je umjetnik vidio u njemačkom časopisu iz 1940. godine, njemačkom časopisu iz 1940. godine; Majanski poglavica (sa zečjom usnom, zbog koje je slavljen kao božanstvo) – keramička skulptura Nejerita, zapadna obala Meksika (XII vijek); Pozdrav suncu, bareljefna dekoracija stećka iz Radimlja (početak XIII vijeka).

U apstraktnim poljima, na „ikoničnim tablama” sa islikanim okvirima koje je nagrizlo vrijeme i prekrila patina, postavljene su ovi portreti, koje su ili plod umjetnikove imaginacije ili konkretne pojavnosti. Njihovo predstavljanje kao svetih slika – ikona koje su, takođe, istorijska i arheološka svjedočanstva, ukazuje na prošireno polje umjetnikovih interesovanja koja počivaju na filozofiji unutrašnjih sadržaja i povezivanju nepoznatog i poznatog, metaforičkog i simboličkog, u sistemu univerzalnih vrijednosti.

Očigledno je da mitske ličnosti ne postoje samo na mjestu i u vremenu svog nastanka, već su dio jedinstvenog civilizacijskog korpusa. Tako ove predstave imaju psihofizičke i spiritualne analogije u istoriji kulture do naših vremena.

BARELJEFI – TERAKOTA

Slike su urađene na platnu kaširanom na drvenoj podlozi u kombinaciji sa pleksiglasom, pečenom glinom (terakotom) i modeling pasta.

Grozdanić sa lakoćom dovodi u istu likovnojezičku ravan materiju i duh, ideju i čin, sa razvijenim smislom za ravnotežu detalje i cjeline – različite stvari sjedinjuju se u originalan, autentičan poetsko-estetski izraz…[14]

Barljefni postupak u Grozdanićevom likovnom djelu možemo pratiti od grafikâ sa protisnom štampom i slika sa modeling pastom, do terakota sa reljefnim urezima koje predstavljaju dio kompozicijâ slojevite strukture.

Terakotne pločice, tanke poput kamares vaza coquille d’oeuf, pripadaju skupini radova nazvanih Bareljefi/terakote i podsjećaju na artefakta koja potiču sa nekog arheološkog nalazišta.

Na ovim nepravilnim kvadratnim formama evidentne su, kao simulacija, raspukline i površinske deformacije, ali i artificijelne intrevencije: pravilni linearni urezi, ritmalne kadence različitih ornamentalnih cjelina, vertikalni korpusi koji se kao lajtmotiv javljaju u Grozdanićevom likovnom djelu, lavirinti u kojima se kriju tajne pismeni… što im daje svojstvo originalnog i neponovljievog recipijenta. Dakle, formalni elementi se baziraju na fenomenološkom sloju karakterističnom za njegovo slikarstvo, ali su ovdje realizovani u pramateriji – glini, odnosno terakoti. Grozdanić je, očigledno, u svojim traženjima otišao dalje. Umjesto arhetipskih slika daleke prošlosti, on koristi materijal koji po univerzalnoj simbolici predstavlja dio prošlosti, njene duhovne i materijalne zaostavštine.

Terakotne pločice formiraju jezgro koje dominira na radu kompleksne slojevite strukture. One su distancirane pleksiglasom od pozadine – slike na platnu, definisane dekorativnim površinama čija je koloristička skala svedena na smeđe i mrke tonove, slobodne linearne kadence i formacije, i figuralne nizove.

Da umjetnik suvereno vlada materijalima evidentno je i na ovim radovima. Linearne fantazije svojevrsne estetske matrice odvojile su se od opažajne stvarnosti svodeći se na znakovne i likovne simbole koji posjeduju izuzetan duhovni i materijalni senzibilit.

***

Mile Grozdanić umjetnik renesansnog profila – visokih intelektualnih i kreativnih sposobnosti stvorio je djelo koje karakterišu duhovnost, usavršenost, kultivisanost i likovni prefekcionizam.

Njegovo slikarstvo, kao intelektualni, eruditski, duhovni, filozofski, psihološki, antropološki, likovnojezički i esteski fenomen koji se temelji na simboličkim i semiotičkim referencama, ne možemo u potpunosti spoznati našim empirijskim saznanjem. Ključevi njegovog dešifrovanja pohranjeni su u našim unutrašnjim prostorima bez čijeg aktiviranja ne bi bilo moguće shvatiti suštinski karakter njegovog djela. U proučavanju ovog hermetizovanog likovnog korpusa potrebno je konsultovati mnoge oblasti ljudskog znanja u kojima caruje ljudski um, od civilizacijske kolijevke do našeg doba. U ovom prostoru dostupnom samo izabranima, Mile Grozdanić je smjestio svoj Univerzum, u kome uporedo egzistiraju arhetipske slike podsvjesnog i slike novog doba koje počivaju na dostignućima savremene civilizacije.

Ovim diskursom bilo je nemoguće detaljno opisati slikarski opus Mila Grozdanića, jer svaka slika, svaki detalj na njoj, svaka linija i boja, svaka struktura, materijal ima svoju priču, svoje mjesto i specifičnost unutar poetike likovnog sistema svedenog na suštinski apsolut.

Pred njegovim djelom dolazimo u poziciju u kojoj se nalazi i sâm Mile Grozdanić pred tišinom i beskrajem Univezuma. Dok umjetnik prateći tragove prošlosti, spajajući deliće, otvarajući puteljke u magli,[15] pokušava da pronikne u misteriju civilizacijskog kôda čovječanstva, mi pokušavamo da proniknemo u misteriju njegovog slikarskog kôda, njegovih kognitivnih, eshatoloških i kreativnih tajni.

GRAFIČKO OBLIKOVANJE

Mile Grozdanić je završio Akademiju, ali je najviše naučio u životu i u štampariji, za regalom, u direktnom kontaktu sa cinkom i olovom; to su njegovi univerziteti koje je prošao kao šegrt i kalfa, mirno, bez nervoze, pun poverenja u život i ljude…[16]

Stvaralaštvo multimedijalnog umjetnika – grafičara, grafičkog dizajnera, slikara, uvaženog univerzitetskog profesora Mila Grozdanića, djelo je seriozne likovne personalnosti koja je od početka umjetničke karijere pokazivala filozofski odnos prema svijetu, visoku intelektualnu i eruditsku zrelost i originalan kreativni izraz.

Zasnivajući svoj likovni kredo na individualnim umjetničkim slobodama Grozdanić je postigao izuzetna ostvarenja u oblasti grafičkog dizajna – umjetničkoj disciplini koja pripada proširenom polju primjenjenih umjetnosti, a koju u kontekstu multikulturalnosti savremenog društva karakteriše univerzalnost jezičkog izraza. Kroz dimenziju novih perceptivnih i emotivnih doživljaja on je približio savremenom čovjeku predmete koji pripadaju oblasti grafičkog dizajna, a koji u eri industrijske revolucije, urbanizacije, društva konzumentske ostrašćenosti i kosmopolitizma treba da budu inventivno, visoko kreativno sredstvo koje će odgovarati stvarnim potrebama ljudi.[17]

Grozdanićevo stvaralaštvo u oblasti grafičkog dizajna karakterišu inovativna idejna promišljanja koja je umjetnik kroz različite forme izraza dosljedno primjenjivao u svom likovnom opusu, a koja se odnose na spoznajnu i intelektualnu širinu, komunikaciju i respektabilan odnos prema tekovinama civilizacijskog naslijeđa, neposredno iskustvo u štamparskoj industriji i otvorenost prema novim tehnološkim dostignućima – praćenjem promjena nastalim evolucijom savremenog dizajna. Međutim, u kontekstu odnosa prema digitalnim tehnološkim postupcima, Grozdanić smatra da svaki kreativni stvaralac treba da ih koristi u razvijanju vlastitih idejnih promišljanja i tehnoloških inovacija, ali da prije svega treba da bude umjetnik koji se rukovodi regulama samosvojnog stilskog izraza koji podrazumjeva visok stepen likovne, odnosno crtačko-slikarske culture.

U tumačenju grafičkog dizajna, kao samostalnog entiteta, treba podvući granicu između dizajna koji se bavi osmišljavanjem izgleda svih grafičkih elemenata i grafičkog oblikovanja koje podrazumjeva tipografsko – umjetničko – estetsko oblikovanje opreme knjige, kataloga, časopisa, novina, i izradu plakata, kalendara, plaketa, povelja, diploma pozivnica, poslovnih pisama, prospekata, zaštitnih znakova, sa kojima se Mile Grozdanić predstavlja na ovoj izložbi. Vizuelne i intelektualne poruke predstavljenih radova sadrže: jednostavnost, neposrednost, jasnoću, čitljivost, adekvatnost, funkcionalnost i visok nivo idejnih referenci zasnovanih na umjetničkom, estetskom i edukativnom sistemu vrijednosti.

U grafičkom oblikovanju kao kreativnoj provokaciji, sa aspekta umjetničkog pristupa u njegovoj realizaciji, kao i većina dizajnera-umjetnika našao se pred dilemom kako klasične standarde i vrijednosti prilagoditi izazovima i mogućnostima koje pruža doba tehnološko-industrijske civilizacije. Grozdanić je ovoj složenoj problematici prišao kao snažna likovna individualnost koja posjeduje izuzetan umjetnički senzibilitet. On je uspio da uspostavi idealnu ravnotežu i harmoničnu koegzistenciju starog i novog, tako da je u pluralizmu savremenog grafičkog dizajna definisao stil koji nosi njegov lični – autorski pečat.

Diskurs o djelima grafičkog oblikovanja Mila Grozdanića logično je početi knjigom – najznačajnijim produktom izdavačko-štamparske industrije, koja osim utilitarne uloge mora da zadovolji i visoke zahtjeve estetsko-umjetničkog karaktera. Po njemu knjiga se […] razvila u autentični fenomenološki izraz koji objedinjuje mnoge srodne discipline i različita naučna otkrića da bi, na kraju, postala umetničko delo. Razvoj štamparske tehnologije doprineo je njenom današnjem raskošnom korpusu, vrednosti i značaju, a grafički dizajn je postao autoritativna stvaralačka disciplina koja, u stvari, daje karakter umetničkom delu…[18]

Šta je zapravo Grozdanić dao knjizi? Nakon višedcenijskog rada on joj je posvetio knjigu Put do knjige[19] koja predstavlja najkompletnije djelo edukativnog, kulturološkog i stručno-naučnog karaktera, ovog profila, na našim prostorima. Kroz sedam poglavlja: pismo, slikarski grafički postupci, knjiga, načela, slovo, linija, ukras, umjetnik je, kako sam kaže, pokušao da […] višeslojno osvetli tokove oblikovanja i njenog razvoja, književnih pisama od najranijih razvojnih oblika do savremenih stremljenja u toj oblasti i u mogućnosti je da pruži opsežne podatke o grafici knjige i izdavačkoj i štamparskoj (književnoj) delatnosti…[20] Humana crta koja se provlači kroz njegovo cjelokupno stvaralaštvo ovdje je dobila konkretizaciju kroz izdavački poduhvat kojim je fenomen knjige i njen tajni svijet postao dostupan studentima dizajna, grafičkim dizajnerima, likovnim umjetnicima i širokoj publici.

Grozdanić je grafički oblikovao beletristiku, stručne knjige i monografska izdanja.[21] One su uzor mlađim generacijama dizajnera kao primjer kako posvećeni stvaralac krajnje profesionalnim odnosom prema visokim tehnološkim, likovnim i funkcionalnim vrijednostima udahnjuje novi „život” neprevaziđenoj tekovini ljudske civilizacije – knjizi.

U grafičkom oblikovanju primarnu ulogu ima tipografija – specifična grafička disciplina koja se definiše kao: nauka o slovima, umjetnost korišćenja tipografskih slova, vještina oblikovanja, slaganje, izrada i korišćenje slova i slovnog materijala. Ona kao spoj umjetnosti i tehnike predstavlja kreativni izazov za Mila Grozdanića koji je oblikovni sistem tipografskih rješenja obogatio samosvojnim izrazom prilazeći knjizi kao umjetničkom djelu izuzetne vrijednosti. Pismo koje se danas, najčešće, izjednačava sa fontom, u Grozdanićevom djelu predstavlja „živototvorno” jezgro koje prate grafičko-likovni prilozi: crteži, slike, klasična grafika, fotografije, kolaži, vinjete, rasterska pikselizacija…, dakle, jedan kompleksni sadržaj koji umjetnik inkorporira sa izuzetnim smislom za prostor, kolorističke odnose, linearnu znakovnost, a koji osim likovnih svojstava imaju i prioritetnu misiju u isticanju sadržaja knjige, tumačenju značenja riječi u naslovu i vizuelnoj komunikaciji sa publikom.

U izdanjima iz oblasti literature i nauke, u kojima nijesu predviđeni likovni prilozi, Grozdanić tipografski rješava omot i korice kaligrafskim pismenima, odabranim fontovima i apstraktnim znacima koji imaju simbolično značenje. Svi dijelovi knjige: spoljni, koji podrazumjeva zaštitni omot i korice; i unutrašnji (knjižni blok): podstavni list (forzac), naslovni (nulti) tabak, glavni tekst, koji Grozdanić naziva dušom knjige, pregradna stranica (šmustikla), sadržaj, i riješenja samog sloga – teksta na stranici, oblikovani su sa posebnom pažnjom. Umjetnik u njihovoj realizaciji vodi računa o svakom detalju, tako da se oni mogu posmatrati kao samostalne umjetničke kreacije, ali i kao dio cjelokupnog vizuelnog utiska knjige. A, ako je, kao kod Mila Grozdanića, vrhunski sadržaj praćen odgovarajućom opremom knjige, onda je to pun pogodak. [22]

Najranije radove iz oblasti grafičkog oblikovanja ostvario je na katalozima. Među izuzetno velikim brojem kataloga koje je Grozdanić opremio, daleko najviše je onih koji se odnose na izložbe likovnih umetnika. Makar ako i ovlaš bacimo pogled na opremu ovih kataloga, uočićemo da je to rad izrazito modernog grafičkog dizajnera, koji nije sklon ponavljanju. Reklo bi se da Grozdanić nikad ne oskudeva u smelim vizuelnim idejama; on je uvek spreman da traži nova rešenja, što i čini, kako u spoljnoj opremi kataloga, tako i u njegovom unutrašnjem tekstualnom, odnosno ilustrativnom delu, kako u tipografiji i prelomu tako u obliku i formatu kataloga.[23] U izradi korica pored tipografskih rješenja u postavljanju slovnog pisma: vertikalnog, vodoravnog, dijagonalnog, istaknutog, sakrivenog, ili kombinovanog sa brojem, do izražaja dolazi inventivnost umjetnika koja se manifestuje u izboru reprodukcija ili karakterističnih isječaka iz djela umjetnika, crteža na kojima preko enigmatskog koda otkriva suštinski karakter sadržaja, apstraktno-optičkih vizuelnih rješenja koja pored crno-bijelih i kolorističkih kontrasta karakteriše i manuelno izvedena rasterska pikselizacija.[24]

U oblikovanju časopisa umjetničkog i naučnog profila[25] Grozdanić sebi dozvoljava veću slobodu u promjeni širine stubaca, uvođenju više naslova na jednom stupcu, širem izboru dekorativnih pisama… Korice pored tipografskih rješenja ilustruje likovnim prilozima koji vizuelno interpretiraju sadržaj broja ili glavnog teksta.

Dok knjige, katalozi, a donekle i časopisi imaju dodirnih tačaka u oblikovnom izrazu, u Grozdanićevim novinskim grafičkim rješenjima nalazimo drugačiji pristup koji možemo pratiti kroz njegov dugogodišnji rad na Književnim novinama. Ovdje tipografiska rješenja dobijaju slobodniju interpretaciju kako bi se istakla estetska dimenzija knjižne stranice na kojoj je tekst postavljen u dvostubačnom slogu sa uvlakam koje formiraju pravilne vertikale, izlomljene ili blago zakrivljene forme, oživljene inicijalima i bojom. Crtež smješta u prostorne praznine, ili preko teksta, dok svaku stranicu prati logo Književnih novina. Ovakvim rješenjima novine su dobile jednu humaniju notu i zanimljiviji vizuelni utisak kojim se „umekšava” ozbiljnost tekstualnog sadržaja i skreće pažnja na sadržaj.

On je prvi uveo formu Izložbenih novina – novinskih kataloga[26] u kojima je u vertikalnim nizovima postavljen tekstualni i ilustrativni dio, uz poštovanje reda, jasnoće i cjelovitosti. Naslovne stranice rješava tipografski, kombinacijom slova i brojeva, sa akcentom na linearnoj jasnoći, geometrijskim arabeskama, dekorativnim elementima i kolorističkim odnosima, ilustracijama umjetničkih radova, nekad i šifrovanim znacima, kao, na primjer, brojčanim vrijednostima civilizacije Maja u katalogu posvećenom umjetnosti latinoameričkih zemalja[27].

Iste estetske i tehnološke vrijednosti Grozdanić primjenjuje u izradi plakata, kalendara, plaketa, povelja, diploma, pozivnica, poslovnih pisama, prospekata, zaštitnih znakova… Na njima virtuoznim ritmičkim kadencama znakova i praznina, raznolikim arabeskama ornamantalnih elemenata, istančanim dekorativnim umijećem, osjećajem za harmoniju i sklad stvorio je cjeline koje karakterišu likovna preciznost i misaona sugestivnost.

U djelima grafičkog oblikovanja Mila Grozdanića nema ponavljanja. Suptilnom imaginacijom, idejnim rješenjima i iskustvom on uspjeva da kombinuje elemente koji uvijek nose novu poruku, novo značenje, nove estetske vrijednosti. Zavisno od teksta koji vizuelno komentariše, izražava se u širokom rasponu od jednostavnih do kompleksnih kompozicijskih rješenja, od monohrmije do intenzivnih kolorističkih orkestacija. Svaki njegov rad je originalan i neponovljiv. Uzmimo kao primjer pismo koje transformiše od jednostavnog linearnog slovnog znaka do kaligrafskih i kompleksnih knjižnih i dekorativnih pisama. Drugi primjer predstavljaju slike-ilustracije koje su svedene na simboličku i ideogramsku znakovnost, koloristički naglašene i formalno oblikovane poput srednjovjekovnih manuskripata, ili formulisane kao optičke senzacije op-arta i Vazarelija. Međutim, u tom procesu Grozdanić insistira na čitljivosti saopštenja koje ne smije da bude ugroženo umjetničko-estetskim intervencijama, jer je kreativnost oblikovnog sistema uslovljena pisanom riječi. Svijet tajanstvenosti, enigmatskih nedoumica, znakovnih transformacija i simboličkih predstava, koji je prisutan u sadržinskom repertoaru njegovih slika i grafika, javlja se i u grafičkom oblikovanju. Naime, umjetnik nas često stavlja u situaciju da tražimo, otkrivamo, tumačimo, šta se krije iza „igre” koju inicira sastavljanjem, rastavljanjem, ukrštanjem slova koja formiraju riječi – nazive, ili arhetipskih, psiholoških simbola definisanih crtežom – znakom, a koji zapavo slijede logičku misao umjetnika i njegov smisao za kombinatoriku oblikovnih elemenata.

Jedna od imenentnih osobenosti koje posjeduje Grozdanić, kao grafički dizajner visokih stvaralačkih referencijalnosti, predstavlja njegov izvanredan osjećaj za vizuelnu interpretaciju i materijalizaciju suštine misaonog, idejnog i duhovnog značenja sadržaja knjižnog teksta koji u čovjekovoj svijesti stvara slike koje počivaju na apstraktnom poimanju, a koje pokazuju koliko zapravo umetnost doprinosi potrazi za smislom.[28]

[1] Bošnjak, Sreto: Mile Grozdanić, Psihologija simboličkih formi, crteži, grafike, slike, Službeni glasnik,

Beograd 2011, ispisano na drugoj strani omota knjige.

[2] Oto, Bihalji-Merin: Revizija umetnosti, Jugoslovenska revija, Beograd, 1970, str. 30.

[3] Bošnjak, Sreto: Mile Grozdanić, Psihologija simboličkih formi, crteži, grafike, slike, Službeni glasnik, Beograd 2011, str. 9.

[4] Slijepčević, Ljiljana: Jugoslovenska grafika 1950–1980, Muzej savremene umetnosti, Beograd 1986.

[5] Trifunović, Lazar: Mile Grozdanić, predgovor u katalogu samostalne izložbe, Grafički kolektiv, Beograd,

1981.

[6] U predgovoru kataloga izložbe Zapis o povratku (Kulturni centar, Beograd, 1993.) Sreto Bošnjak konstatovao je da umjetnik ovom izložbom „otvara novu stranicu svoje umjetnosti“, dok autor ovog teksta determinatu povratak tumači kao jednu od primarnih karakteristika njegovog slikarskog djela.

[7] Bogavac, Branka: Razgovori sa Dadom, Narodni muzej crne Gore, Cetinje, 2013, str. 58.

[8] Bošnjak, Sreto: Mile Grozdanić, Psihologija simboličkih formi, crteži, grafike, slike, Službeni glasnik,

Beograd 2011, str. 102.

[9] Stros, Klod-Levi, Totemizam danas, Bigz, Beograd, 1978, str. 19.

[10] Hart, Helmut, Leksikon osnovnih jungovskih pojmova, Dereta, Beograd, 1998, str. 152.

[11] Hart, Helmut: Lekskon osnovnih jungovskih pojmova, Dereta, Beograd, 1998, str. 172.

[12] Grozdanić, Mile: Put do knjige, Publikum, Beograd, 2007.

[13]Bošnjak, Sreto: Mile Grozdanić, Psihologija simboličkih formi, crteži, grafike, slike, Službeni glasnik, Beograd, 2011, str. 171.

[14] Ibid., str.199.

[15] Velike zagonetke čovečansta, predgovor, Mono i Manjana, Beograd, 2008.

[16]Trifunović, Lazar: katalog samostalne izložbe Mila Grozdanića, Grafički kolektiv, Beograd, 1981.

[17] Papanek, Viktor, Dizajn za stvarni svijet, Vidici, nakladni zavod Marko Marulić, Split, 1973, str.27.

[18] Iz intrevjua Mila Grozdanića Šta je to lepa knjiga, Kultura, Politika ONLINE, 13. oktobar 2015.

[19] Grozdanić, Mile: Put do knjige, Publikum, Beograd 2007. Knjiga se nalazi u Ruskoj nacionalnoj biblioteci u Sanktpeterburgu, Gutenbergovom muzeju u Majncu, Vašingtonskoj nacionalnoj biblioteci u Vašingtonu, Tokijskoj nacionalnoj biblioteci u Tokiju, Aleksandrijskoj biblioteci i dr. Knjiga se nalazi i u domaćim najznačajnijim nacionalnim i univerzitetskim bibliotekama u Srbiji i Crnoj Gori i zemljama okruženja.. Knjiga je na Međunarodnom sajmu knjiga u Beogradu dobila nagradu Najlepša knjiga 2007.godine.

[20] Grozdanić, Mile: Put do knjige, Publikum, Beograd, 2007, str. 9.

[21] Grupa autora: Ortodoncija, Beograd 1982; High Technology Park, Njujork, Vašington, Filadelfija, London, 1990; Živković, Siniša: Jugoslovenske zemlje na starim geografskim kartama XVI, XVII i XVIII veka, Eko i Narodna biblioteka Srbije, Beograd 1990; Trifunović, Lazar: Stvarnost i mit u slikarstvu Milana Konjovića, Galerija Milan Konjović, Sombor 1990; Đonović, Pavle: Dim u dim, crnogorski narodni humor, Galerija Most, Podgorica 1996; Ivanovic, Božina M.: Njegoš, antroploški atlas, Univerzitet Crne Gore, 2002; Vukčević, Dragan B.;.Iza Normi,sociološki i pravni eseji, CID, Podgorica 2003; Pepiat, Michael: Đurić Miodrag Dado, 53. La biennale di Venezia, 2009; Odifredi, Pjerđorđo: Zbog čega na možemo biti hrišćani, Biblioteka mistici i gnostici, Gradac, Čačak, 2015. Edicije: Slovo ljubve, Beograd; Istočnik, Alef Gradac, Čačak, Službeni glasnik, Beograd; CID, Podgorica..

[22] N.G.: Put do knjige, intrevju, Mile Grozdanić, Vreme, Beograd, 22, novembar 2007.

[23] Rozić, Vladimir, 1982.

[24] Katalozi samostalnih izložbi: Milan Konjović, 1973; Mladen Srbinović, 1974; Mića Popović, 1977; Petar Omčikus, 1979; Branko Miljuš, 1981; Velizar Krstić, 1981; Albin Brunovsky, 1981; Mijo Mijušković, 1986; Milivoje Babović, 1992; Momčilo Antonović, 1992; Slobodan Mileusnić, 1992; Vojo Stanić, 1997; Slavica Gvozdenović, 2000/2001; Radomir Reljić, Hipnografija, 2001; Dragan Dobrić, 2004, Umjetnici članovi SANU-a 1980; 21. Oktobarski salon,1980; Beogradski krug, majska izložba grafike 1980; Srpska akademija umetnosti 1886/1986, 1986; Sremskomitrovački salon, 1976, III Sremskomitrovački salon, 1978, IV Sremskomitrovački salon Mitrovica 1979, Sremskomitrovački salon, Arhitektura u Vojvodini 1977/81; Središte kulture III milenijuma, 1985.

[25] Gradac, Čačak; Umetnost, Beograd; Act Achirurgica Iugoslavica, Bilten Udruženja ortodonata Jugoslavije /Bulletin of Orthodontica Society of Yugoslavia, Beograd 1985; ΘΕΩΡΙΑ, Časopis filozofskog društva Srbije, Beograd, Acta chirurgica Iugoslavica, Časopis udruženja hirurga Jugoslavije, Beograd.

[26] Galerija SANU, Beograd: Vojo Stanić, 2013, Mladen Srbinović, crtež, 1989, Ivan Radović; Galerija ULUS –a: Likovno stvaralaštvo Srbije 1975, Dragan Dobrić, 2004; Galerija Lazar Vozarević, Sremska Mitrovica:, Likovni salon Srem’74, 1974, Ciuha 1975, 5 Sremskomitrovački salon, 1980,;Šesti beogradski trijenale likvne umtnosti, Beogradskis sajam, 1968; 55 slka Petra Omčikus, Beogradski sajam, 1980;