Cetinje :: Moj grad

Atelje Dado – 2010.

Posted on 18. Oct, 2011 by Vesko Pejović in Iz kulture

Potreba da se uspostavi intenzivnija komunikacija sa aktuelnim tokovima na internacionalnoj sceni uticala je na definisanje programa za 2010. u okviru kojeg su više nego ikada do sada prezentovani umjetnici sa svjetske scene. Međutim, tendencija uključivanja u aktuelne međunarodne tokove ni u kom slučaju ne znači da su zapostavljeni domaći umjetnici.

Tako je sa namjerom da se promovišu kvalitetne produkcije kako već etabliranih stvaralaca, tako i predstavnika mlađe generacije crnogorskih autora sezonu otvorila Ivana Pejović izložbom “1=1 [0tJY];1.8”, (april). Ivanin projekat odlikuje definisan koncept, kritički (i pomalo provokativan) pristup i tendencija da posmatrača uvuče u igru neposrednog kontakta sa djelom. Ono na čemu se inače insistira pri izboru autora je afirmisanje projekata koji pored jasno definisanog koncepta imaju i izvjesnu dozu provokativnosti, kritičkog mišljenja što ga je i preporučilo za program galerije.

Sastavljen iz nekoliko ciklusa, definisanih kroz procese koji se prožimaju : Nastajanje-Proticanje-Nestajanje su etape koje sugerišu potrebu za preispitivanjem sopstva kroz pronalaženje mjesta u kontekstu univerzalnog vremenskog kôda. Potreba da se lična iskustva/uspomene smjeste u širi okvir uticala je na definisanje cjelina – poglavlja koja sadrže nekoliko nivoa značenja, a za čije iščitavanje je često potrebno (prepo)znati pojedine intimne predloške. Kombinujući raznorodne materijale gradi sliku poput gusto strukturirane konstrukcije koja postaje osnovni nosilac značenja, mješa slikarske i ne-slikarske materijale, preplićući ih u jedinstven kaleidoskop koji zahtijeva izoštrena čula za prepoznavanje njihove slojevitosti. Time postaju podjednako važni odbačeni predmeti, polomljene igračke, komadi čipke, nitne, stare fotografije iz porodičnog albuma, citati Fausta…koliko i oslikana platna koja su dobila status glavnog nosioca preko kojeg se transponuju ikonička značenja.

Koristeći prepoznatljive simbole uvezane u jedan kontekst u službi preispitivanja dominantnih – opšte prihvaćenih stavova u odnosu prema religiji, životu, sebi… vraća se na početak, na djetinjstvo gdje traži objašnjenje za kasnije izbore/odluke.

Jedan od najkoherentnijih i najupečatljivijih opusa u crnogorskoj umjetnosti je svakako djelo Milije Pavićevića koji se predstavio izložbom  – M. P. A. D.,(maj, Noć muzeja). Umjetnik koji je poznat po osobenoj, ponekad surovoj poetici i izrazitim individualnim senzibilitetom snažno je obilježio tokove naše savremene umjetnosti i postao jedna od ključnih figura za razumijevanje njene kompleksne geneze u poslednje tri decenije. Još od prvih predstavljanja, početkom 80-tih godina XX vijeka dala se naslutiti njegova poetika –  sklonost ka duboko intimnim temama sagledanim kroz složena promišljanja vlastite egzistencije. Transponovana u sasvim lično preispitivanje sopstvenih korijena kroz veze sa bliskim ljudima, traganje za sopstvenim bitkom stvorila su jezik koji ove univerzalne (ontološke i egzistencijalne ) teme tretira kroz često autoironičnu perspektivu intimne istorije. Umjetnik se, u maniru koji se može smatrati njegovim “zaštitinim znakom” koristi naizgled protivurječnim izražajnim sredstvima koja obiluju dramom, patetikom, ironijom, humorom, suptilnim referencama na remek djela slikarstva (uglavnom iz vremena početaka moderne i istorijskih avangardi), (kvazi) transgresijom i citatima ispod čega se utišano i diskretno naziru autorovi strahovi, slutnje i razočarenja u jednoj složenoj umjetničkoj introspekciji kroz koju se na osoben način “dekodira” savremeno crnogorsko društvo.

Pošavši od slikarstva Zurbarana i Bejkona stvara djelo koje će kao glavnu dominantu imati “krik usamljenosti i ličnu čovjekovu dramu kroz beskraj Univerzuma”, da bi se u narednim fazama njegov likovni jezik kretao ka svođenju rukopisa – od istraživanja u slikarstvu (od figuracije ka apstrakciji i minimal artu) ka razmišljanjima i djelovanju bliskim konceptualnom načinu rada koji su postali jedna od glavnih karakteristika njegovog djela. Poslednjih godina njegovim radovima sve više dominira fotografija, kao medij koji najbolje odgovara dokumentarističkom pristupu koji ih karakteriše. “Život ne bi trebalo držati u prostom momentu u kojem se pojedinačni život suočava sa univerzalnom smrću.”

Izložba sa skraćenim nazivom M.P.A.D. (Milija/Pavle/Arsen/Dragan) dokumentuje kroz nekoliko ciklusa bliske veze među umjetnikom i njegovim prijateljima, od kojih dvojica nisu među živima. Ona je svojevrstan memento mori, omaž jednom davno zaboravljenom osjećanju lakoće postojanja, sočnog i punog ukusa prvih trešanja koji ostaje u ustima skoro koliko i uspomena na njega. Potreba da “institucionalizuju”, ozvaniče, likovi njega i njegovih bliskih prijatelja, da njihova imena ostanu vječno zabilježena posredno označava želju da jedno davno zaboravljeno i izgubljeno Cetinje zauvjek ostane zapamćeno.

Američka fotografkinja iz Indianapolisa, koja je specijalizirala video i teorije ne-verbalnih komunikacija Linda Adel Gudajn (Linda Adele Goodine) predstavila je seriju radova naslovljenih Gibson Lemon (jun). Iskustva boravka na Novom zelandu transformisala je u pažljivo aranžirane, raskošne scene koje na prvi pogled plijene bogatstvom kolorita i minucioznošću svakog detalja, ali već na drugo čitanje postaje jasno da su one mnogo više od stilizovanog mise en scene-a – ogledalo mračne strane ljudske prirode. Prostranstva Novog zelanda su sinonimi za predjele koji obiluju fascinantnim, skoro nestvarnim prirodnim ljepotama. Međutim, kao što je to bio slučaj i sa skoro svim drugim kolonizovanim zemljama proces asimilovanja značio je direktan sukob sa starosjediocima (Maorima), dok je u emotivnom smislu uslovio “eroziju fantazije modernog čovjeka i idealističke potrage za prirodom”.

Ove do detalja isplanirane mrtve prirode predstavljaju jedan atipičan istorijski dokument, koji prerasta u zapis o jednom mjestu, načinu života i odnosu prema prirodnom okruženju koje je u savremenom dobu izjednačeno sa bilo kojim drugim predmetom masovne potrošnje, podložnom manipulacijama i zloupotrebama radi ostvarivanja često vrlo banalnih ličnih interesa. Fokusirajući se na bogate, raskošne aranžmane, koji zaslijepljuju ljepotom gradi predstave koje u prvi mah podstiču na razmišljanje o ljepoti, uživanju, ali sve do onog “prelomnog trenutka” dok posmatrač ne postane svjestan istine – da su životinje koje “poziraju” zapravo mrtve. U likovnoj organizaciji i strukturi predstave ove fotografije-platna nalikuju djelima holandskih majstora XVII vijeka. Predstava ispunjava čitav kadar, a dodatnu ekspresivnost i bogatstvo kolorita postiže štampanjem na tekstilu, čime scena kao da zahvata okolni prostor, izlazi izvan sopstvene površine i skoro da posmatraču omogućava ulazak u njeno tkivo.

“Baš kao što Amerika idealizuje divljinu, Novi Zeland odzvanja zelenom bojom. Divljina Novog Zelanda postala je roba gdje potrošači (i poljoprivrednici i turisti) manipulišu ili diktiraju korišćenje zemljišta. Slika koja se sklapa o savremenoj kulturi je slika ekstremnih kontrasta, uznemirujuća u svojoj opipljivoj ljepoti koja nestaje.” – L. A. Goodine.

Jedan od vidova unapređivanja promovisanja zbirki Narodnog muzeja je upotreba holograma kao jednog od savremenih načina interaktivnog prezentiranje eksponata. Autorski projekat Aleksandra Berkuljana naslovljen Holografika (jul) dio je opsežnog istraživačkog procesa kojim se bavi već više godina. Iako relativno stara tehnika – 1947. godine napravljen je prvi snimak te vrste, uz upotrebu fotografske ploče eksponirane filtriranim snopovima svjetlosti živinog električnog luka, tek početkom 60-tih godina XX vijeka dolazi do ubrzanog razvoja ove oblasti,  kada u upotrebu ulazi laser, čija je frekvencija svjetlosti znatno konstantnija, da bi sa razvojem kompjuterskih tehnologija, pojavom LCD i LED ekrana i video-bimova visoke rezolucije postalo moguće koristiti različite podloge.  

Projekcije za ovu prezentaciju su autorski rad, ali su u službi prezentiranja ove tehnike, a ono što je značajno je da će naći primjenu u generaisanju uglavnom statičnih muzejskih postavki, koje po svojoj prirodi vrlo rijetko obuhvataju ovakav vid prezentacije, čime će posjetiocima biti dostupni i djelovi muzejskih kolekcija koji nisu izloženi u stalnim postavkama.

Mladi umjetnik makedonskog porijekla, Igor Josifov, predstavio se izložbom pod nazivom Face it /Manumission (jul/avgust). Iako još na početku karijere njegova dosadašnja istraživanja kretala su se od crteža, preko konceptualnih radova, do performansa i videa, što je omogućilo da posredno ispita granice sopstvenih mogućnosti, fizičkih i mentalnih.

Jedan je od performera/reinterpretatora (performans „Nude with skeleton”) na retrospektivi Marine Abramović „The Artist is present” u muzeju MoMA u Njujorku, održanoj 2010. godine.

Izložbu Manumission (termin koji označava čin oslobađanja robova) čini nekoliko segmenata-video, fotografije performansa i nekoliko portreta nastalih nagorijevanjem papira, iz serije Indoctrination. Iskustva stečena boravkom u kulturološki različitim sredinama – onoj u kojoj je odrastao (Makedonija), i onima koje je posjećivao (Sirija, Indija, Nepal, Pakistan…) uticala su na analitičnost u sagledavanju savremene kulture i nekih od njenih ključnih egzistencijalnih odrednica – morala, religije i etike kroz jedan osoben vid društvene kritike i naglašavanje snažnog uticaja politike na sve vidove života. „…Najvažnije je da shvatimo kako je ono što nam se čini kao epohalni povratak religiji, bogu, vjerskim tradicijama u stvari taj proces desekularizacije  koji se već dugo odvija pred našim očima, a da nismo svjesni njegovog historijskog značaja i radikalnih konzekvenci koje ima na naš dosadašnji, individualni, društveni, politički život.” ističe teoretičar kulture Boris Buden, na temu sve izraženijeg procesa desekularizacije u savremenom društvu.

Religije viđene kroz iskustvo moći koju predstavljaju, uticaj i značaj koji imaju, posebno ako se posmatraju dvije najmasovnije vjerske zajednice  – hrišćanstvo i islam, tema su kojom se umjetnik bavi u video performansu Face it, stavljajući gledaoca pred dilemu da li su naizgled dvije različite zajednice koje bi trebalo da pruže utočište, utjehu i zaštitu zapravo snažni, razgranati, dobro organizovani sistemi kontrole i dominacije koji počivaju na istim principima.

Dvije osobe bez vidljivog lika (umjetnik) sa kožnom maskom na glavi, najprije mirno gledaju pravo u posmatrača a potom sve snažnijim, skoro životinjskim trzajima, pokušavaju zbaciti sa glave štitnik tijesno priljubljen uz lice. Sačinjen od tankih traka on izvorno služi da spriječi životinju da pogleda u stranu, a transformisan je u masku – naočnjak za ljudsko lice, sa urezanim krstom odnosno polumjesecom, koji se kao piktogram oslikava na obrazu. Čin oslobađanja od fizičke stege jednog ovakvog religijskog amblema posredno označava odbacivanje onoga što je njime željelo biti nametnuto u duhovnom smislu. Međutim, ovi „instrumenti mučenja” ostaju prisutni i dalje.

Kačenjem na zid galerije prestaju biti samo dio jednog čina i postaju objekti sa uznemirujućim prisustvom, konjski štitnici – zazirci za ljude – oruđa sputavanja, mentalnog i tjelesnog. Na isti način je i tijelo umjetnika sa slike postalo tableau vivant, a krvave brazde na njegovim leđima, nastale usled čina samopovrijeđivanja urezivanjem krsta/polumjeseca čine da ono postaje živa skulptura, nosilac ideje da samo žrtva može donijeti izbavljenje.

Instalacija Blaža Kovačevića Istraga (septembar) kritički sagledava okolnosti neprestane “kontrole i nadgledanja” kojima je savremeni čovjek, pod uticajem sve agresivnije svakodnevice neprekidno izložen. Razmatrajući okolnosti kontinuirane prismotre i provjere koje su postale uobičajeno stanje na velikoj većini javnih mjesta – od ulica, zatvorenih javnih prostora velike frekventnosti primjenjuje elemente i procedure koje su im imanentne –  snimanje skenerom, praćenje kamerom … sa namjerom da atmosferu nadzora i kontrole vještački stvori u galerijskom prostoru, upućujući posmatrača na određeno kontrolisano ponašanje. Želeći da izazove osjećanje nelagode usled skučenog polja djelovanja, projektovanog namjerno ograničenim radijusom kretanja na mjestu kojem to po osnovnoj funkciji nije svojstveno pretvara galerijski prostor u mjesto gdje svaki posjetilac svojim prisustvom svjesno pristaje na određenu vrstu zloupotrebe, kontrolisanog i dirigovanog djelovanja.

Savremeni uslovi života, okolnosti koje su tokom poslednje decenije društvo neograničene slobode kretanja pretvorile u društvo straha i nelagode, stalno prisutna atmosfera potencijalne prijetnje od terorizma generisali su opštu tenziju u komunikaciji, stvorivši preduslov za sprovođenje kontrole i učinivši sasvim legitimnim zadiranje u intimu svakoga ponaosob. Na pitanje gdje je linija koja označava granicu lične slobode, mogućnosti izbora da se ne pristane na određene nametnute norme ponašanja autor nudi odgovor odabirom “aksesoara” kojim ispunjava virtuelni prtljag – razne vrste toplog i hladnog oružja pažljivo uklopljene i uredno spakovane uz intimne sadržaje ručnog prtljaga. Dodatno, posjetioci su vješto uvučeni i u voajersku igru zavirivanja “u tuđe stvari” tako što je na otvaranju preko video linka u direktnom prenosu sa pokretne aerodromske trake bilo moguće “pregledati” prtljag koji se u tom trenutku istovaruje. Takav zaokret od pojedinca – predmeta posmatranja do onoga koji ima “kontrolu” nad drugima sugeriše kako se lako promjenom pozicije mijenja i čovjekov odnos prema drugome.

Gordana Kuč izložbom pod nazivom The time is now (oktobar) udaljava se  prepoznatljivog  rukopisa koji je karakterisao njene ranije radove. Poznata po ambijentalnim instalacijama, svedenog, vrlo upečatljivog jezika sa dominantnim metafizičkim oreolom ovog puta se upustila u jedno bitno drugačije istraživanje i prostora i materijala. Formu spirale – motiv koji je često varirala u ranijim ciklusima, transponovala u različite materijale, ovog puta u nešto izmjenjenoj verziji primjenjuje na medij slike na platnu. I mada je osnovni potez sveden na obrise skoro do neprepoznatljivosti, sklonost ka pikturalnosti koja se uočava na novim radovima znatno ju je udaljila od prečišćenog rukopisa koji je djelima iz prethodnih faza davao auratičnost i hermetičnost.  “Vrijeme je sada” je serija slika-objekata, istih formata (52x35cm), realizovanih u dominantno ljubičastim tonovima – boji koja simbolizuje ravnotežu između neba i zemlje, sa gustim polukružnim, slojevitim nanosima. Variranjem nekoliko nijansi iste boje  – od tamnih, zagasitih tonova kompaktne strukture do svjetlih i prozračnih stvara slike koje ne uramljuje, tako da djeluju kao mnoštvo identičnih djelova, izječaka iz jedne velike cjeline. Udaljivši se od načina rada po kojem je njena umjetnost ranije bila specifična, a koji je u procesu nastanka često podrazumijevao znatno više djelovanje uticaja spolja nego njenu direktnu intervenciju, u ovom ciklusu ponovo se vraća neposrednom stvaralačkom činu. Dugotrajan proces islikavanja, građenja arabeske kroz neposredan kontakt sa platnom – bilo da koristi četku ili prste, proizveo je djela koja po senzibilitetu i pikturalnosti možemo okarakterisati kao suptilan ženski rukopis. Međutim, time se ove slike jednim dijelom po svojim izrazito dekorativnim karakteristikama približavaju sferi primijenjene umjetnosti ili industrijskog dizajna, gubeći integritet samostalnog djela. Na to je ukazano neuobičajenom postavkom – stavljanjem platana na pod, oslonjenih na ljubičasti zid čime su djela izmještena iz uobičajenog načina percipiranja umjetničkog rada. Zid izrazito tamnog zagasitog tona je preuzeo dominantnu ulogu a njegov snažan intenzitet zagušio je lakoću i lepršavost objekata komprimirajući i zatvarajući sam galerijski prostor, mijenjajući percepciju dimenzija, temperature i akustike prostora. Komponovani u manje cjeline po ornamentalnim i kolorističkim sličnostima, bez igre koja bi se postigla njihovim miješanjem ili variranjem pozicija – od poda do zida, ovi dekorativni objekti ostali su zatočeni u sopstvenim nevidljivim „okvirima“ prenoseći svu svoju energiju na neobični u isto vrijeme intimni i onespokojavajući enterijer.

Izložba posvećena djelima iz fonda Umjetničkog muzeja predstavila je slike Miodraga B. Protića (novembar). Iako u poodmaklim godinama (1922.) ovaj svestrani intelektualac – slikar, likovni kritičar, osnivač i dugogodišnji direktor Muzeja savremene umetnosti u Beogradu još uvjek je aktivan na umjetničkoj sceni Srbije. Njegov analitički rad podrazumijevao je temeljan i ozbiljan pristup, a obiman slikarski i teoretičarski opus svedoči da se „kao pisac i kao slikar vraćao temama i problemima, razrađivao ih i ‘kristalisao’ dok ne dosegnu esencijalnu sadržajnost“. Predstavljene slike su dio zbirke Milice Sarić Vukmanović i Svetozara Vukmanovića Tempa, približavaju nam Protićev jasno definisan umjetnički koncept, a nastale su krajem pedesetih godina XX vijeka, u deceniji kada nastaju prelomne promjene u njegovom radu. To je period kada usvaja čvrstu geometrijsku strukturu, znatno hladniji kolorit, dok je predmet postepeno sveden na znak. (Mrtva priroda sa mandolinom; Tri cveta, 1959; Kompozicija III, 1961; Kompozicija IV, 1961; Enterijer sa lampom; Crna katedrala, 1960; Buket II, 1965.)

Ono što može biti označeno kao dominantne karakteristike i glavne konstante njegovog slikarstva su “prostor i vreme” (L.Trifunović) koje su se vremenom mijenjale pod dejstvom različitih uticaja. Prostor je postao “šupljina po kojoj se boja slobodno razliva”, a “vreme je prisutno na drugi način: ne kao antiteza prostoru već kao metafizički prostor, kao neka kosmička dubina u kojoj je forma razjedena i pretvorena u lepljive pigmente.”

Materija se dekomponuje, kolorit postepeno postaje sve tamniji, dok sporadično “probijaju” akcenti jarkih boja. Repertoar predmeta koje predstavlja je uglavnom nepromjenjiv, ali su u ovoj fazi nešto umekšanijih obrisa – vaze, lampe, puževi, školjke, mandolina, a tretirani tako da sadrže posebnu vrstu nezavisnosti, doprinoseći enigmatičnosti predstave. Motiv katedrale se takođe ponavlja u različitim fazama, predstavlja uvod u Trakošćanski ciklus (ciklus kada slika lokvanje) – a odlikuju ga snažan, taman grafizam koji sugeriše apstraktan prostor, kojim dominira “neposredost poteza i postupka”. Najčešće su motivi smješteni u jedan mračni ambijent, koji kao da pritiska neka teška koprena, što može biti shvaćeno kao posledica uticaja enformela, kojim se Protić bavio, dok su na pojedinim mjestima obasjani svjetlošću koja potiče iz nepoznatog izvora, tako da i njihove sjenke predstavljaju “autonomnu realnost”. Na platnima na kojima je komponovano više motiva oni su  definisani “suprotstavljanjem složenih, apartnih skladova većih ili manjih bojenih ploha” stvarajući neobične sklopove, kako bi se pojačala metafizičnost predstave

Period 60.-tih godina odlikuje sve izraženije usmjeravanje ka apstrahovanju slike, mada se zapravo predmeta nikada neće u potpunosti odreći.

I možda esencija ovog poglavlja Protićevog slikrastva može biti sažeta u njegovoj izjavi da „…Složenost života i čoveka u izvesnom smislu obrnuto je proporcionalna s efikasnošću plastičnog izraza. Ukoliko je stvarnost protegnutija prema beskonačnosti, utoliko je njen izraz sažetiji, redukovan na senzibilnu formulu, na strukturu materijalnih fenomena: liniju, boju, materiju, simbol, znak – u formalnom, i na zračenje energije – u sadržajnom smislu… Njegova dubina, kontemplacija; iskrenost; njegovo vizionarstvo pred prizorima sadašnjeg sveta u previranju; ukratko, sve što je najveće u njemu – istovremeno je njegov trijumf i njegovo prokletstvo.“

Ova konstatacija jednako je aktuelna i danas.

Irena Paskali, umjetnica porijeklom iz Makedonije, a poslednjih godina nastanjena u Kelnu video radom EAST T(W)O WEST (decembar) razmatra upravo pitanje (e)migracije, prinudnog ili svojevoljnog odlaska i svega što promjena ambijenta podrazumijeva – prevazilaženja mentalne, mentalitetske distance i pokušaj integrisanja u jedan sistem u kojem važe drugačiji principi. Da li se i u kojoj mjeri asimilovati ili zadržati svoje navike i kulturološku specifičnost? Ona govori upravo o onima koji se mogu nazvati stanovnicima “četvrtog sveta” (Nebojša Vilić) – pripadnicima “zajednice” koji su rasuti po zemljama koje nisu njihove, a koji konstantno preispituju  svoje odluke, svoje mjesto u tom novom sistemu, kao i sopstveno kulturno biće i (izgubljeni) identitet. Paradoksalno, sa stabilizacijom političkih prilika u balkankim zemljama, ove dileme postaju još teže. U okolnostima ratne krize (ili kritičnih društvenih stanja) koji su karakterisali ovaj prostor u devedesetim godinama prošog vijeka emigrantska sudbina i sve što ona donosi izgledali su kao usud, kao situacija bez mogućnosti izbora. Ovo suočavanje je bilo olakšano stavljanjem u širi društveno politički kontekst balkanske krize. Na ličnom nivou, osjećanje žrtve, (stvarne ili umišljene), prognanosti, disidenstva itd. obezbjeđivalo je kakavu-takvu psihološku tačku oslonca.

Danas, milioni pripadnika “četvrtog svijeta”  dijele slične emigranstke traume koje na kraju, iako liče jedna na drugu, ostaju sasvim lične i samo njihove.

Kroz tri etape Odlazak – Dolazak – Opstanak  umjetnica označava ono što su formalno i emotivno ključne odrednice jednog mučnog, svjesno načinjenog izbora. Doživljavajući taj prelaz kao jedno bolno, traumatično iskustvo koje ostavlja trajne ožiljke, nudi mnoštvo pitanja koja treba izreći naglas kako bi se odluka o odlasku lakše prihvatila. Kombinujući opšte kadrove koji podjednako mogu biti preuzeti iz “starog” ili “novog” svijeta kojem pripada kreće se bosonogo i razgolićeno – ranjiva i nezaštićena, među mnoštvom drugih, nepoznatih koraka, balansirajući po konopcu iznad praznine.

Šta će se izgubiti odnosno dobiti?

“Ništa, osim golog života!” kaže ona, i sugeriše da sama zapravo ne pripada više ni prostoru koji je napustila ali ni novom ambijentu u kome pokušava naći “mjesto pod suncem” već je negdje između, balansirajući između očekivanja u procesu “kontinuiranog pregovaranja” sa samom sobom, i osjećanja  pripitomljene zvjeri koja funkcioniše po nametnutim pravilima… 

Pitanje slobode izbora kao preduslov autonomije i integritet umjetnosti u uslovima ograničene društvene slobode, u vremenu poremećenih vrijednosti dobija poseban značaj, pa čak i kada se odnosi na bolno preispitivanje sopstvene ličnosti i sopstvenog mjesta u svijetu kroz razotkrivanje sopstvenih strahova i nesigurnosti  .

Mirjana Dabović Pejović, dipl.istoričar umjetnosti, Viši kustos NM CG

Tekst je objavljen u Glasniku Narodnog muzeja Crne Gore