Cetinje :: Moj grad

Urbani razvoj Cetinja, Tatjana Jović – Vesko Pejović

Posted on 04. Dec, 2009 by Vesko Pejović in Budućnost Cetinja, Urbanizam i arhitektura

URBANIZACIJA CETINJA  (1878 – 1918.) –  TATJANA JOVIĆ

Svestrane promjene koje je Crna Gora doživjela poslije formalno-pravnog priznanja suvereniteta na Berlinskom kongresu (1878) odrazile su se i na razvoj njene prijestonice. Do tada Cetinje je bilo tek formirano naselje koje nije imalo ni neka osnovna urbana obilježja, a još manje karakteristike jedne evropske metropole.

Prema opisima savremenika od Bajica do naselja vodio je „jedan širok i ravan put. S desne strane po strani puta stoji nekoliko usamljenih krajnje jednostavnih zdanja, od kojih je jedno barutana a drugo nešto kao fabrika municije; s lijeve strane puta, s one strane jednog kamenitog kraka, vjerovatno korita presušenog divljeg potoka, stoji jedna mala crkva – to je mjesna crkva Cetinja, a oko nje je groblje, prepoznatljivo po plitkim zemljanim humkama i ponekoj nadgrobnoj ploči“.[1] Na nekoliko koraka od crkve, na jednom uzvišenju, bio je kupasti spomenik sa krstom na vrhu i uzidanom pločom s imenima poginulih Vasojevića i Katunjana u akciji izvedenoj pred rat 1862. godine.[2]

Sama varoš sastojala se od jedne duge široke ulice koju su s obije strane, pod pravim uglom, sjekle tri kratke ulice, dok je na sredini, sa desne strane, bio jedan prostrani trg – „pjaca“. Rubom ulica raspoređeno je oko 120 pretežno prizemnih kuća, toliko niskih „da se svakoj streha mogla rukom dohvatiti, a sve su bile „unutra za nogu i dvije niže od sokaka“.[3]

Na sredini trga, pored velike murve, bio je visokim zidom ograđen bunar koji je otvaran samo dva puta dnevno. Desno, u nastavku trga, je ulica iste širine kao i glavna sa jednostavnim jednospratnim kućama čiji su vlasnici bili najviši državni funkcioneri. U toj ulici nalazio se  novi Knjažev dvor. Lijevo od trga, uskom ulicom prosječenom rušenjem jedne kuće u glavnoj ulici dolazilo se do državne bolnice.

Na kraju glavne ulice nalazlila se najveća cetinjska gostionica Lokanda, a ispred nje  s lijeve strane, duga zgrada Djevojačkog instituta. U to vrijeme najimopozantnija cetinjska zdanja bila su Biljarda i Manastir. Poslije Knjaževog preseljenja u novi dvor, u prizemlju Biljarde smještene su štamparija, bogoslovija i Knjaževa straža, perjanici i kabadahije, dok su prostorije na spratu služile za prihvat visokih gostiju.

Iako izdvojene na brežuljku, gradu su pripadale i nekoliko siromašnih kućica u Medovini, među njima i Knjaževa nova konjušnica. Između njih i Arsenala (Laboratorije) na sredini staroga puta kojim se nekad dolazilo u crnogorsku prijestonicu, bio je zatvor („tavnica“) smješten u prizemnoj dosta prostranoj zgradi koja je „na pokoj ograđena, a s lica zidom zagrađena sa kapijom po srijedi.“[4] Krajem cetinjskog polja bile su „raštrkane kuće koje skoro sve stoje pojedinačno i imaju zajedničko ime Donji Kraj.“[5]

Na Cetinju je tada (1879) živjelo oko 700 stanovnika. Mada je to u odnosu na druge crnogorske varošice (Vir, Rijeku) bio povelik broj, Cetinje nije imalo vlastiti pazar već su se građani snabdijevali u Kotoru ili Rijeci Crnojevića. Jedino „u vrijeme grožđa i voća dolazahu Ceklinjanke i Crmničanke sjeđahu na pižulima prema kući popa Ilije Plamenca (trg – „pjaca“) i prodavahu grožđe, šipkove, dunje i smokve“.

Varoš je imala samo jedan dućan, koji je u kući Đura Matanovića držao Jovan Piper, i pet zanatlija, stranaca – terziju Skadranina, crevljara (obućara) i dva maraguna (stolara) Italijana i jednog puškara – Zećanina. Ostali stanovnici Cetinja, izuzev profesora i učitelja, nijesu imali nikakvoga  posebnog zanimanja. „Senati i činovnici besposleni šetali su ispred dvora od brijesta do murve, i za promjenu od murve do lokande, a u ulicu od lokande do na krajnje, krčmari su sjeđeli na pižulima pred svojim kućama, ili šetukali ispred njih polako s noge na nogu“.[6]

Upravo u takvoj strukturi stanovništva, tek postavljeni (1881) „upravitelj» varoši Cetinja Tomaš Vukotić vidio je glavnu smetnju za gradski razvoj. U opširnom projektu preduzimanja mjera za uzdizanje ugleda i uljepšavanje  prijestonice, upućenom knjazu Nikoli, on najviše prostora poklanja ovoj kompnenti. „Vašem Visočanstvu vrlo dobro je poznato – piše Vukotić – da u ovoj varoši ima skoro jedna trećina stanovnika, koja nije, ne samo za ovu, nego ni za jednu drugu varoš, zato što nikakav (posao) koi se za varoš ište ne zna raditi. Oni žive skoro o prevari i na štetu drugi, kako u varoši tako i okolnim selima“. Umjesto ovakvih ljudi „u varošima samo mogu obstati i stojati činovnici trgovci, gostioničari, razni zanadžije, sluge i oni koji o poštenoj nadnici žive.“ Zato Vukotić predlaže da se ovaj višak, koji zna obavljati samo poljoprivredne poslove, „pošto sada nastupaju radni dani, uputi  da potraži sebi rada po Vašoj Državi, koja danas … ima lijepih zemalja za rad, samo ko hoće i želi rada“, naglašavajući da Knjaz „ može u tome pogledu i pomoć u zemlji učiniti onima koi to zaslužuju“.

Uz opasku da „nema primjera u svijetu da ljudi u jednoj varoši sva prava uživaju, a ništa da nikom ne plaćaju“ Vukotić dalje insistira da  se „prema imovnom stanju“ na sve gradske žitelje, bilo da su crnogorski državljani ili stranci, od strane mjesnih vlasti „razreže“ porez, što je „koliko pravedno, toliko i nužno, naročito u našoj državi, koja ne može sve potrebe pojedini namiriti, a zna se da se bez materijalnih žrtava ništa ne da postići. Dalje: da od sada svaki koi bi želio u ovoj varoši otvoriti budi kakvu radnju, bude dužan javiti se Mjestnoj vlasti, od nje dobiti dozvolu da može raditi, i za to da plati u korist varoške kase 5 talijera takse. Što se uređenja Krčama, Pivnica i Gostionica tiče i koliko njih treba da bude u ovoj varoši, kao i kakve treba da budu, moj predlog o tome nalazi se već kod G. Ministra Unutrašnjih Djela. Pošto se ovo bude izvršilo, pojedina i raznovrsna preduzeća koja će se odpočinjati u korist podignuća varoši, biće svagda saobštena Vašem Visočanstvu, ili onom licu koga Vaše Visočanstvo bude odredilo.“

Ostale stavke prijedloga odnosile su se na prostorni plan izgradnje. U vezi s tim on smatra da bi „trebalo odma pozvati indžinjera da varoš livelira, da se zna đe će se što podizati, kuda će se ulice otvoriti, što treba porušiti i ispraviti. Ovo je od velike važnosti naročito zbog toga što sve ono što se danas poruši, vrlo će malo koštati državu i pojedine, a za buduće građevine, biće od velike koristi. Kad se ovo bude radilo, treba regulisati nekoliko prazne zemlje i obilježiti je za buduće građevine, kao na primjer svu onu zemlju iza varoši do Bolnice i Vlaške crkve. U isto vrijeme, predlažem da se ovdje ustanovi jedan glavni pazar preko neđelje jedan put. On će od velike koristi biti za podignuće naše Prestolnice iz više uzroka“.

U gradonačelnikovu viziju novoga savremenoga grada nijesu se uklapale postojeće „kolibice“ te predlaže da se „što prije dignu“, s tim što bi se odredila „Komisija da iste procijeni, pak ako bi kome pri prodaji manje izašlo od procjene da mu se ili iz varoške ili iz državne kase doplati. Tako isto da se naredi svima koji kuće slamom pokrivene imaju, do Đurđeva-dne da ih pokriju ćeramidom“, a ako „nijesu u stanju neka ih prodadu onim koi će ih moći pokriti“.[7]

Budući da se kroz dugogodišnje djelovanje po Crnoj Gori dokazao kao vrstan stručnjak, što ga je i preporučilo knjazu da ga 1880. godine imenuje za glavnog crnogorskog inženjera, izrada urbanističkog projekta povjerena je Trogiraninu Josipu Sladeu..

Po njegovom planu širenje grada usmjereno je na neizgrađeni prostor između Vlaške crkve i bolnice, istočno od glavne (Katunske) ulice. Na tom dijelu ucrtana je nova duga ulica (današnja Bajova), paralelna sa Katunskom i sa njom spojena preko tri nove bočne. Između dvije bočne ulice – prve ispod Vlaške crkve i druge stotinak metara južnije – predviđen je prostor za pazar. Treća bočna ulica ucrtana je ispred zgrade Djevojačkog instituta. Nove ulice planirane na djelimično neravnom terenu zahtijevale su radove na nivelaciji zemljišta. Poseban tehnički problem predstavljalo je razbijanje 20 metara visoke glavice pored Djevojačkog instituta, poznate pod imenom Dvorički krš.

Realizacija Sladeovog projekta otpočeta je uređenjem trga ispred Dvora. U periodu od 24. aprila do 13. juna 1881. godine, duž kuća s obije strane trga izgrađeni su trotoari i sistem zatvorenih kanala za odvod atmosferskih voda, ukupne dužine 570,125 metara.[8] Pored njih iskopane su i  „jaže za slijevanje vode“, zatvorene gvozdenim „rasteladama“ (rešetke).[9] U toku iste godine na sličan način je uređena glavna varoška ulica, a ispred kuća izrađeni su trotoari („tarace“).[10]

Uporedo sa infrastrukturnim, tekli su radovi na rekonstrukciji starih kuća i izgradnji novih stambenih objekata.[11] No, tu su iskrsli prvi problemi, posebno u novoj dugoj ulici, koji su ozbiljno usporavali već zahuktalu dinamiku gradnje. Naime, zbog skromnih materijalnih i tehničkih mogućnosti varoške uprave, kasnilo se sa nivelacijom terena i drugim pripremnim radovima. Sporovi i nesporazumi između zainteresovanih građana i opštinskih vlasti bili su sve češći, pa je dolazilo do prekida i zabrana gradnje. Između ostalih, čak je i jednom Mašu Vrbici naređeno da „do dolaska G. D. Indžinira Slada nikako ne ostavlja prozore na listri od kuće, počem nije ista kuća na čelu linije“ tj. nove duge ulice.[12]

Da bi se otklonili nastali problemi, u proljeće 1883. godine ponovo je angažovan Slade, koji je u pratnji izaslanika Ministarstva građevina Filipa Petrovića pregledao „varoška mjesta kudijen treba graditi nove kuće“ i ispravio „nedostatke na neke postojeće linije, između kojijeh spada i linija od Đevojačka instituta pa do potoka kraj Vlaške crkve“. koja je, nakon ravnanja Dvoričkog krša, „kao što se i prijed planiralo“  trebala da „prođe pravo krajem kuće popa Vidaka i da se nastavi s obije strane građenje kuća“. [13]

Na osnovu njegovih uputstava i sugestija predstavnici opštine Špiro Popović, Jovan Piper i Vuko Vuletić sačinili su spisak prioritetnih radova i dostavili ga predsjedniku Državnog savjeta radi odobrenja „zajma od 1000 fiorina, koji će „obština isplatiti za dvije godine, a kao garanciju „dati svoje prihode koje ima od lakta na kuće.“

Prije svega, zahtijevano je da se se „odredi teza za kantar i pazarnu potrebu, naspe pijeskom i koliko je moguće reguliše današnji Pazar“,  nakon čega bi se  „učinio i oglasio  jednoneđeljni svestrani skup pazara“, a kao najpogodniji dan predlažu „neđelju jer spada između pazarni dana Kotora i Rijeke“. Dalje insistiraju da se kućama koje su u „ulicu pazara odredi zemljište koje će im se dati da ga zidom ograde“ i da se ispred svih „okolo pazara napravi trotoar kao što je kroz varoš“. Radi uređenja tog dijela varoši neophodnim smatraju da se „pazar od životinje, vrša i druge slame premjesti od potoka do spomenika“, kako bi se oslobodio prostor

„za druge trgovine koje su čistije i manje škrnjavije“. Ukoliko ih

vlasnici ne ograde zidom, sugerisano je da se „dignu pojate povrhu pazara“ na mjesto kojih bi opština „ogradila svoje prodavnice za meso i druge potrebe“. Zatim je trebalo „sravniti“ dvadeset metara visoku stijenu („Dvorički krš“), kako bi se novoprojektovana ulica u „svom redu“ regulisala, popraviti i  „malo pijeskom posuti malu pjacu ispred Lokande od Instituta do kuća popa Kape i drugije“ na glavnom varoškom trgu. Pritom, predlažu da se „digne bistijerna popa Kape jer je za smetnju obšteg prolaza … a nije nikome od koristi bez popu“. Uočena je i potreba otvaranja „pomanjih“ ulica i to: „ 1) od kuće Stanka Babika povrhu zgrada ondašnji kuća uzduž džardina Svijetlog dvora; 2) od kuće Dušana Marićevića povrhu ondašnji zgrada do puta Bolničkog; 3) između Vuka Milova i Jovana Pipera kudijen je i obilježeno indžilijerom i 4) povrhu avlije Blaža Boškovića posrijedi ondašnji zgrada pa uzdužno koliko bude potreba“.

Posebno je tretiran problem regulisanja otpadnih voda te predlažu da se pod hitno „očiste neki pozemni postojeći vodovodi“ i da voda „koja se slijeva od Baica i Umaca pa navre potokom kroz varoš te čini često štete  … sprovede krajem čela od Biljarde pravo ponoru do pod stari manastir“.

Na kraju, ističu da je „neophodna potreba ovoj obštini imati svoju kuću za sudnicu“, što bi se riješilo kupovinom „jedne male pozemljuše koja bi mogla služiti za sadašnje vrijeme“.[14]

U isto vrijeme opštinska uprava se trudila da uredno održava i, po potrebi, prikladnom „dekoracijom“ prostorno skromnog varoškog jezgra ostavi što bolji utisak na  posjetioce Cetinja, posebno na visoke zvaničnike. Tako je za doček bugarskog kneza (maj 1883) naređeno da „svaka kuća u Varoši Cetinju mora imati po 2 crnogorska barjaka, a tako isto i da na svaku kuću mora biti osvetljenje što se najbolje mogne. Koja kuća ima trobojne zastave radi ukrašenja može ih staviti niz prozor“.[15] 

Iste godine, kao jedno od obilježja uređenih varoši, u glavnoj ulici otpočeta je gradnja „tornja za sahat“.[16] Pored popravki „pjace“ ispred Lokande, obilježavanja novih bočnih ulica, zahvaljujući pomoći građana, koji su „dobrovoljno dali kola i volove“, uređen je put „ispod džardina Sv. Dvora do na Veliku Bistijernu“.[17] Na inicijativu članova Cetinjske čitaonice i finansijsku pomoć domaćih i stranih  zvaničnika i kulturnih poslenika, početak naredne građevinske sezone obilježila je izgradnja „Zetskog doma“, jednog od arhitektonskih dragulja „valjanog inžinjera  g. Slade”, u kome će, kako je planirano, “osim mjesta za čitaonicu, biti „dvorane za biblioteku sa zbirkama, jedna poviša dvorana za skupove, besjede, pozorišne predstave, gimnastiku i druge korisne narodne radove i zabave i lokal za narodni muzej“.[18] Već u septembru na zdanju je „stavljeno šljeme“, pa je tim povodom crnogorski vladar  „obdario neimara Jova Terzovića krstom Danilova reda, ostale majstore i radnike novčanim podarcima i naredio da se oko Zetskog doma podigne sad“.[19] Sljedeće godine, kada je dozvolio da za potrebe smještaja svog diplomatskog osoblja kupe podignutu ali „nepregrađenu“ kuću vojvode Maša Vrbice, knjaz je uređenu baštu poklonio turskoj vladi. [20] Nakon toga opštinska uprava je odustala od zahtjeva zatvaranja prozora na listri  kuće i u vezi s tim dosljedne realizacije Sladeovog projekta izgradnje neprekinutog niza kuća duž novoprojektovane ulice.22

Izuzimajući ovaj specifični slučaj, svi ostali vlasnici dobijenih placeva  na liniji novoprojektovane duge ulice koji na početku građevinske sezone 1884. godine nijesu počeli izgradnju kuće upozoreni su da će se  “mjesto  dati drugome”. U isto vrijeme, zbog nepoštovanja više puta ponovljene naredbe o zamjeni slamnih krovova, Uprava varoši je pozvala šesnaestoricu „domaćina“ i saopštila da. će im se nakon 1. septembra „kuća od slame razotkriti i onako će stojati dok je tiglom pokrije.“.[21] Putem javne licitacije održane 31. jula 1884. godine riješeno je pitanje jednogodišnje „posluge ferala“, dodijeljene Iliji S. Relezi. Njegova ugovorena obaveza bila je: „paljenje trideset ferala svako veče kad je potreba“, t.j. „s večera ako je mjesec pomrča“, a ako s večera mjesec grije a noć je vedra to do zalaza ne pale se ferali već ispred njegova zahoda i to do ponoći“. U oba slučaja u zoru, „a nikako pošto svane“ svi su morali biti ugašeni. Uz to, ferale je morao držati „u najvišoj čistoti kako spolja tako iznutra“, jer ukoliko se, zbog prljavštine „u makini“, zapali i rasprsne ili otvoren ostavi  da ga vjetar slomi „sve će to Ilina šteta biti“. U slučaju da „sila vjetra potuli ferale „to ih je Ilija dužan još jednom zapaliti“, a ako se  „koi  štogod poštetio“ morao je odmah obavijestiti varošku upravu i ponijeti feral „đe mu se reče da se na majstora opravi ako je dužan opet feral ponijet i na svoje mjesto staviti“.[22] Nakon što je završena izgradnja „taraca“ ispred kuća s obije strane glavne ulice, tokom septembra 1884. godine posut je pijeskom put „više kamenoga mosta“ (na ulazu u varoš iz Bajica) i na mostu je izgrađena „međa“.[23] Iako su vlasnici pripremili materijal i opština ugovorila posao, zbog odsustva inženjera „koi je trebao da razmjeri i naredi, radnje na varoškom pazaru i na ulicama oko istoga“ izvršeni su tokom građevinske sezone 1885. godine. Prema zaključenom ugovoru novčana vrijednost radova, kojim su obuuhvaćeni posipanje ulica pijeskom, izrada trotora i otvorenih kanalića (kuneta) ispred kuća i sistema zatvorenih kanala oko prostora za pazar, čiji je „nasip“ podignut za 6 unča (oko 15 cm), iznosio je 5657 fiorina i 80 novčića .[24]

 Uporedo, zbog velikog interesovanja za gradnju kuća, uspostavljena je ulica „od  međe iza Zetskog doma“ do kolskog puta Cetinje-Rijeka Crnojevića (duž. 500 metara).  uređena „kao ovi put za kola“.[25] Ostale varoške ulice i trgove uljepšane su sa ukupno 52 sadnice brestova i javora.[26]

Prijatno iznenađen činjenicom da su tokom osmogodišnjeg perioda od njegove posljednje posjete Cetinju „ostatke suhomeđnijih kućica pokrivenijeh ržanovom slamom“ zamijenile „lijepe dvopodne kuće ograđene po indžinirskom planu“, Dionisije Miković 1890. godine, kao posebno „ugodnu promjenu“ registruje zid „s pižulima za sjeđenje“, kojim je prethodne godine oivičena ravnice ispred Cetinjskog manastira. Istovremeno, na tom prostoru posađeno je devetnaest korijena akacija ili  „kako ih je pokojni Ilija Beara profesor, prevodio: bagrena“, od kojih  „već neki cvjetaju i taj cvijet daje vrlo ugodan miris“.[27] Iste godine Cetinje je posjetio Čeh Ludvig Kuba koji konstatuje da su „posjete radoznalih stranaca i mase ljudi koji iz svih krajeva dolaze ovamo zbog sređivanja administrativnih poslova“ uslovile otvaranje velikog broja gostionica i dućana u kojima se, „pored najvećeg izbora potrošne robe, mogu nabaviti i raznovrsni luksuzni predmeti (npr. prekrasne dječje igračke). Danas se već čuju kućna zvona, a i klavira ima nekoliko. Ljeti mostarski fotograf pruža Crnogorcima mogućnost da se slikaju dobrovoljno. Tu je i čitava kolona fijakera, uvijek spremna da sa najvećom uslužnošću odveze putnika takoreći i na sam kraj Crne Gore“.[28]

U to vrijeme, po podacima Pavla Rovinskog, u crnogorskoj prijestonici, sa nešto više od hiljadu stanovnika, bilo je  „blizu 200 kuća… razređenih u dvije ulice sa 4-5 malih poprečnih uličica … Kućice male: na glavnoj ulici najviše su dvokatnice a po drugima – pozemljuše, ali svaka lijepo obijeljena, pokrivena tiglom, pa izgleda kao kakva pečurka s crvenom kapom na bijelom kao snijeg trupčiću. Ma kako mala varoš … u njoj se vidi neka podjela po stanju i staležu stanovnika“. Od trga „na desno put palaca stanuju gotovo sve viši činovnici… naprijed glavnom ulicom put lokande smještene su diplomatske misije, austrijska i ingleška u kućama pod kiriju … od raskršća na više čaršija, gdje su sve dućani i tu je po srijedi ruska diplomatska misija. U sokačiću, koji ide sa sredine glavne čaršije i u drugom, koji ide paralelno glavnoj ulici, stanuje sitno građanstvo, a u Medovini siromaštvo.

Još se proširuje varoš u pravcu bonice i riječkoga puta; a ljudi koji se zanimaju zemljoradnjom, i drže sopstvenu zemlju sele se izvan varoši po donjem polju; tu ćete vidjeti zasebnu gomilicu kuća Popovića (drukčije Jabučana, zbog toga, što su se doselili s Jabuke više Donjega-kraja) ispod brda Keba između novoga i staroga riječkoga puta, i više od desetka kuća na prostoru između varoši i Đinovog-brda među Grudama (Velja i Mala, dva kršovita brijega na ravnom polju). Na „Donjem polju“ nalazile su se „bistijerne (bunari), njive i državna bašta za rasadnik korisnih voćaka i drugih drveća“.[29] U neposrednoj blizini Cetinja, uz cestu prema Rijeci Crnojevića, na „Prilipu“,omiljenom izletištu varošana, nalazila se gostionica gdje su, po objavi tadašnjeg vlasnika (Jovan Keljević), „prolazeći putnici i gospoda šetajuća mogli dobiti svakovrsnog hladnog jela i pića, pod umjerenom i brzom uslugom“.[30] 

Posljednja decenija XIX vijeka predstavlja značajnu fazu u urbanom razvoju  Cetinja.

Već na početku građevinske sezone 1890. godine ispod bašte crnogorske rezidencije i Lokande, tzv. „Romanovini“ obilježeni  su placevi za uređenje dva parka – dvorskog i varoškog. Oktobra iste godine na zaravnjenom platou na Ćipuru, u neposrednoj blizini dvoradvije stare i tadašnje crnogorske rezidencije, osvećena je nova crkva, podignuta na inicijativu i „o trošku“ Knjaza Nikole I.[31]   Istovremeno, na prostoru „Kruščice“, iznad potoka na ulazu u varoš i Vlaške crkve, u nastavcima dvije glavne ulice, tekla je gradnja privatnih kuća. Prvi pregled realizacije plana  izvršio je početkom aprila 1891. godine vojni ministar vojvoda Ilija Plamenac, koji je „izvolio saslušati davije vlasnika već ograđenih kuća“. U cjelini je je prihvatio sve do tada izgrađeno s napomenom „da stoji do volje vlasnika kuće od pjace ako će da ostave  put iza svojih kuća, koji bi vezivao glavnu ulicu pokraj kuće Špira Popovića do ulice pred Vlaškom crkvom.“.[32] Međutim, dalju gradnju na tom prostoru usporio je problem velikih otpadnih voda koji je, u nedostatku tehničkih i materijalnih sredstava, samo djelimično riješen produženjem korita potoka «od Vrbe put Velike livade“ (kraj Katunske ulice, ispod današnjeg Francuskog poslanstva do Obilića Poljane). Zato je opštinska uprava, „po odobrenom i više puta pregledanom planu“, riješila  „da kuće ispred glavnog puta koji vodi u Bajice imaju prvenstvo na građenje ispred Vlaške crkve,  uz nametnutu obavezu da sve moraju biti  „jedna kao i druga da se ne bi simetrija kvarila, sa prethodno podnešenim planom opštini na odobrenje“.[33]

Uporedo sa gradnjom kuća tekli su radovi na uređenju infrastrukturnih objekata. Za stanovnike Cetinja ali i „svakojeg putnika koji u prestonicu dolazi“ najznačajnija je bila izgradnja vodovoda, kojim će se, prema saopštenju zvaničnog crnogorskog glasila konačno „doskočiti“ problemu nedostatka dobre i svježe vode „tokom sunčane žege, u mjesecima julu i avgustu“. Izrada projekta povjerena je tršćanskom inženjeru M. Šivicu koji je, po dolasku na Cetinje,  početkom juna 1890. godine, u pratnji vojvode Maša Vrbice i varoškog upravitelja  Špira Popovića, obišao  Obzovicu, mjesto  „daleko, pri brdu, od Cetinja 10 – 12 hiljada metara“, kako bi  „proučio i pregledao sve potrebito za ovo veoma nužno preduzeće“. Prema daljim informacijama zvaničnog crnogorskog glasila „količina vode te se namjerava dovesti kroz gvozdene cijevi biće 360 hiljada litara u 24 sata“, a „vascijeli ovaj rad sa dotičnim česmama na Cetinje, zapašće 70-80 hiljada fiorina troška“. Najveći dio predviđenih finansijskih sredstava donirala je knjaževa kćerka, velika knjaginja Milica Romanov, pa se vodovod Obzovica zvanično smatra njenom zadužbinom. Radovi na realizaciji Šivićevog projekta,  kojim je rukovodio vojvoda Mašo Vrbica, veoma su brzo tekli. Već u maju Karl Grenic Nefena iz Trsta isporučio je 9700 metara livenih cijevi „od najboljega gvozđa 90 mm širine iznutra, ravnih komada tri metra duljine i 100 krivi komada“.[34] Nakon izbora najboljeg ponuđača drvenarije za depozit na Zagrablju, izvršenog tri mjeseca kasnije,[35] vodovod je, uz prigodne ceremonije osvećenja vode na depozitu i na „privremenoj česmi iza velike lokande“, sredinom oktobra 1891. godine predat na javnu upotrebu.[36]

Iste godine na placu ispod Lokande, koji je izgledao kao „običan pašnjak“ ispresijecan stazicama u vidu paukove mreže,[37] otpočela je realizacija projekta profesora Filipa Jergovića, koji je za formiranje parka predvidio: „1340 kom. raznog domaćeg šumskog drveća; 368 kom. raznih konifera u visini od 80 cm do 1 m; 82 kom. divljih koštanja ili lipa; 30 kom. takozvanog solitarnog drveća … koje kao nešto izvanredno samo za sebe na nekim mjestima bašče stoji; 100 ružica na krajevima ledine okolo paviljona i česme i za plot okolo cijele bašče 2400 akacija”.[38] Od toga. po  uputstvima profesora Filipa Kovačevića, zaduženog „za mjerenje, planiranje i raspoređivanje rupa“, navedene godine posađeno je „92 komada raznog drveća“ (80 aesclus hyppocastanum, 8 abies balsamea, 1 abies  cephalonica,  1 Jumperus fastigiata,  1 Cupressus lawson’s  i 1 Thuja Lobbei), nabavljenih kod Antona Ferantija iz Gorice .[39]

U isto vrijeme na livadi „pod jasikama“, neznatno udaljenoj od manastira  (današnji prostor ljetne pozornice), uređeno je gradsko klizalište.[40] 

Radovi na izgradnji starog varoškog dijela nastavljeno su uređenjem novih i popravkama postojećih infrastrukturnih i stambenih objekata. Između ostalog, 1892. godine izrađen je put do varoškog parka na čijem obodu,  „pod Lokandom“, na mjesto „privremene“, postavljena je  „Česma Velike Knjaginje Milice“ (1895. godine premještena na planiranom i pred početak radova na vodovodu za nju obilježenom  mjestu na cetinjskom pazaru).[41] Prilikom tih radova jedan vodovodni krak sproveden je do dvorske “bašte”, formirane uglavnom od zimzelene vegetacije.[42] Po ugledu na ostale djelove varoši vlasnicima kuća „u odjeljenju duž pazara od glavne ulice do Vlaške crkve“ naređeno je „da svakoji iza svoje kuće pokraj novo otvorene ulice najdalje do 1 oktobra ove godine ogradi suvomeđu u jednoj visini od 2 metra“.[43]

Naredne godine lokalni majstori izvršili su popravku mosta iza Vlaške crkve, nivelaciju terena „za đardinom i u dno polja kod nove bistijerne“; pijeskom posuli i kamenim pločama oivičili put od Lokande do „velike bistijerne“ i na isti način uredili  put od varoši do Bajica, duž kojeg su posađeni bagremi. Otkupom „domaće drevadi“ (bukve, jasike, lipe …) nastavljeni su radovi na formiranju „državne bašte“ (okončani 1895. godine). U isto vrijeme, za „poljepšanje pjace“ (dvorskog trga) otkupljen je dio avlijskog prostora Iva Radonjića, procijenjen 250 fiorina. [44]  Po nalogu knjaza Nikole i „na dvorski račun“, na pazarskom prostoru izgrađeni su „ladnik i barake“. [45]  

Da bi se otklonila opasnost „podviranja kuća „kako na mjestima gdje su sprovedeni kanali tako i na onijema gdje nijesu“ i sačuvala „pjaca od navodnja i gliba“, posebna pažnja posvećena je pitanju regulisanja atmosferskih voda. Ponovljena je naredba varošanima da „svaki ispred svoje kuće i avlije načini trotoar sa kunetom kako mu obilježi državni inžinjer“, dajući mogućnost da to obave i preko varoške uprave „koja će dotičnome vlasniku podnijeti račun na neodložnu isplatu poslije svršenoga rada“.[46] Po planu inženjera Marka Đukanovića, postojeća mreža odvodnih kanala upotpunjena je novim i to: od „kuće Inglezove do pod đardin“ (opštinski park), od kuće Filipa Petrovića  „do pod novom crkvom“ (od avlije kuće u Katunskoj 45 do crkve na Ćipuru – prim T.J.), za koji je ugovoreno da bude širine „među zidovima 0,85, a 1,65 m visine od zemlje do volta u sredinu“, zatim  „pred Svijetlim dvorom i kod Vlaške crkve“. U istom cilju, ispred ulaza kuće prestolonasljednika Danila (Katunska ul. br.1)  izrađena su „dva mostića“, postavljene tri velike i sedam malih „gradela na kunete i jedna vrata za glavni kanal“.[47] Nakon izgradnje novog rezidencijalnog zdanja prestolonasljednika Danila (1895), kao „produženje već učinjenoga pokraj opštinske bašte“ (duž. 75 m) izrađeno je novih 76 metara kanala.[48] Radi bolje zaštite, a istovremeno ljepšeg izgleda prostora oko rezidencijalnih objekata izgrađeno je 206 metara „kunete“ oko Biljarde, na „velje konave“: kod „avlije g. Boža (14,5 metara), ispred Biljarde „sprema brijesta veljeg“ (6  m.),  „do ulaza bašče g. Vladike“ (7,5 m) i  „od kantuna avlije Marka Vukotića“ (5,5 m), postavljeni  su „poklopi“ t.j. kamene ploče i, zbog oštećenja, novim „kršima“  podzidan je kanal „pod novu crkvu  iduću pod Grudu.“ [49]

Pored obaveza da se radovi na izgradnji trotoara i kanala ispred privatnih kuća završe „u što kraćem roku“ i problema u naplati istih, [50] varoška uprava  je pažljivo pratila i, uz neophodnu pomoć najviših državnih organa, rješavala pitanja daljeg toka izgradnje varoši. Između ostalih, kao poseban problem 1895. godine, prijavljena je intenzivna gradnja kuća „preko i uzduž potoka koji teče od Vrbe put Velike Livade“, koja je prijetila da potpuno zatvori potok i nanese varoši „velike štete kad nastanu kišna vremena od navale vode, kao  što je i prije bilo dok se nije voda sprovela u veliku livadu“.[51] Da bi se to spriječilo crnogorski vladar je naredio da se zemljište prodato mitropolitu Kosanoviću otkupi i ostavi za ulicu „koja će spajati glavnu i sporednu ulicu ispred Vlaške crkve i da mu se dade drugo od istog zemljišta kupljenog u Kovača u Kruščice“. U isto vrijeme, naredio je državnom inženjeru Đukanović da „za proširenje varoši razmjeri nekoliko ulica“. Izvršenju njegovog zadatka t.j „građenja i zauzimanju mjesta pojedinih“ prustvovali su članovi opštine koji su sa inženjerom stavili „pribiljegu“ u svaku ulicu, što je, uz opasku da ne „iskrivi ulicu koja ide ispred Zeckog doma, nego da ide pravo … kao što je počela“, knjaz Nikola u potpunosti odobrio.[52] Uz navedena planska rješenja, naredbom ministarstva unutrašnjih djela (septembar 1895) varoška uprava je dobila detaljna uputstva o raspodjeli placeva i vremenski ograničenom roku za gradnju kuća i, s tim u vezi, sprečavanja pojave „trgovanja i izigravanja sa crkovnom i opštinskom zemljom“::

1.)    Kad se neki prijavi za izvjesno mjesto, neka mu se dadne samo onoliko prostora koliko će on prema njegovom imovnom stanju moći ograditi i potpuno ga po planu svršiti, da se u kuću može stanovati u toku ove godine, koje je mjesto dobio ili za koliko ta uprava uvidi, da je to moguće. Visinu zida, vrati i prozora u sporazumu sa drž. Indžinirom vi određujete, da niko ispod toga ne smije graditi.

2.)    Uzeto mjesto ili kuća, priđe nego se potpuno za stanovanje svrši, ne smije se prodati.

3.)    Nikome ne dozvolite da pritisne ni pedlja zemljišta, nego je u stanju ograditi i potpuno ga svršiti. Pritisnuti po veći prostor pa nešto svršiti, a nešto tek zidom ograditi, s izgovorom, da će to i docnije svršiti, nipošto se ne dozvoljava.

4.)    Na crkovno i opštinsko zemljište, ne može jedan imati više pravo no drugi, kao što su to do sada isticali, zbog toga, što je prema njegovoj kući, zgradi i t.d. Mjesto valja dijeliti po pravici, dajući vazda prvenstvo onome, koji u ovoj varoši nema kuće, ili ima malu. Razumije se, kad je dotični materijalno kadar ograditi i svršiti, a ne započeti pa prekinuti.

5.)    Ako ima danas u varoši koji slučaj, da je neko pritisnuo mjesta više no što može podići i svršiti u roku kojega mu vi odredite, ili ako neko što sboji a ne gradi oduzmite mu i dajte onome koće to moći podići i svršiti. Kad bi na takvom zenljištu što bilo podignuto, kao zid ili međa, neka se matreijal i radnja procijeni i palti a drugo ništa.

6.)    Gdje bi se desilo, da je neki popriđe prema svojoj kući ili zgradi pritiskao izvjesni prostor pa ga još ne gradi, a tun se bi moglo graditi, nek mu se naredi, da ga odma ogradi, nežće li, dadnite ga onome kobi to stio.

7.)  Svuda po varoši pregledajte, gdje bi imalo mjesta za podizanje novih kuća, pa ako takva neko svoji sa kakvom ogradom ili zidom, opomenite takve, da u jednom izvjesnom roku ograde na tim mjestima kuće, inače im mjesta oduzmite i drugome dajte, da se još ove godine otpočnu graditi.[53]

,Dosljednu primjenu navedene naredbe, između ostalih, potvrđuje odluka da se „kućište koje se nalazi pri ulazu u ovu Varoš“, a svojina je vojvode Marka Martinovića, „digne“ i da „na istom mjestu gradi kuću ili prodade kome drugome koji će graditi. Ako nebi jedno ili drugo preuzeo u roku od mjesec dana, tada će ov. Sud sastaviti komisiju koja će isto kućište ucijeniti i prema cijeni isplatiti“.[54] Pored niza sličnih odluka povodom neblagovremene izgradnje kuća, posredstvom Uprave javnih građevina opštinske vlasti su rješavale probleme naplate izrade trotoara i kanala („kuneta“) ispred kuća u starom varoškom dijelu, završenim u potpunosti  do sredine 1896. godine.[55] Po knjaževom nalogu i prethodno usvojenom planu, 1899. godine uoči dolaska bugarskog kneza, krak sporedne ulice „od današnje ćoše Marka Bugarina pokraj Vlaške crkve“ produžen je do Obilića Poljane.[56] Istovremeno, stanovnici varoši izradili su put od „Crne Grede do na pogled Bokova“, dužine 1200 metara.[57]

Teritorijalno širenje grada i porast broja „stalnoga stanovništva“ (2304 osoba),[58] uslovilo je formiranje novog varoškog groblja. Za tu svrhu izabran je prostor „pod Donji kraj“, „na Drum“, gdje je na sredini obilježenog placa, površine 90 m², 1895, „o trošku“ crnogoskog vladara  podignuta „ukopna crkva za varoš Cetinje i Donji Kraj“- Njegovim ustanovljenjem, iz „zdravstvenih“ razloga „za svagda i svakoga“, ukinuta je dotadašnja  „ukopnica“ oko Vlaške crkve.[59] U skladu s tom odlukom, početkom 1896. godine Uprava javnih građevina objavila je da će  „činiti poravnanje groblja kod Vlaške crkve“, te  da “svaki koji bi želio dođe u najkraće vrijeme da stavi svoj znak na grobu svojih jer poslje poravnanja, razumije se da će biti nemoguće iste naći“.[60]

Od polovine decenije ukupnu sliku grada uljepšavaju rekonstruisani dvor crnogorskog vladara[61] i nekoliko novih reprezentativnih objekata. To je, prije svega, arhitektonski raskošni „Novi dvor“ prestolonasljednika Danila, podignut na prostoru između dva parka  (april 1894 – jun 1895. godine), omeđen duž  nastavka glavne Katunske ulice kamenom ogradom sa dvije stražarnice na glavnoj kapiji i u dvorišnom prostoru  cementiranim bazenom, („jezerce“) i „igralištem“ s lijeve, odnosno desne strane zdanja.[62]Godinu dana kasnije, na prostoru „Velike livade“ (Obilića poljana) završena je gradnja jednostavne kamene građevine (Vojni stan), namijenjene za smještaj i obuku vojnika novoustanovljene „stojeće“ vojske Crne Gore, a na  zaravnjenom vrhu Orlovog krša,  „po nacrtu Njezinog Visočanstva Knjaginjice Jelene, i po nastojanju g. inđinjijera Radovića“, izgrađen je mauzolej vladike Danila, do kojeg je sa jugozapadne strane brdašca vodio put koji je, „iako strmen, postao omiljenom šetnjom građanstva“.[63] U isto vrijeme, na planski projektovanom prostoru, na kraju Bajove ulice, Austro-Ugarska je prije od svih ostalih evropskih zemalja otkupila zemljište za izgradnju rezidencije za svoje diplomatsko predstavniištvo. Objekat rađen po projektu arhitekte Josipa Sladea, useljen je krajem 1899. godine. U istom periodu, na inicijativu crnogorskog vladara, izvršena je temeljna sanacija i rekonstrukcija crkve Sv. Jovana u Bajicama.[64]

Rješenjem crnogorskog vladara (1896) Cetinje dobija i dvije kulturne ustanove –   „Državnu Biblioteku“ koja je, za razliku od cetinjske čitaonice, dostupne samo članovima toga društva, bila „svakome otvorena“  i „Državni muzej“ u kome će se, kako je objavljeno, „naoditi tragova i spomenika iz svijeh istorijskih perioda, koje treba čuvati kao dragocjena svjedočanstva naše velike prošlosti“.[65]

Težnja za evropeizacijom male crnogorske prijestonice nametnula je i neke nove norme estetskog uobličavanja grada i urbanog ponašanja. Između ostalog, 1896. godine ispod Lokande  izgrađena je „međa“, a „zbog lošeg izgleda“ tog varoškog dijela braći Popovića je naređeno da „dignu murve koje se nalaze pred njihovom kućom na licu pjace“.[66] Kakve su sve popravke na svojim objektima morali izvršiti  njihovi vlasnici ili zakupci ilustruje jedan od zapisnika komisije zadužene za povremene preglede varoši iz 1899. godine.  Pored ostalih, ruskom diplomatski predstavnik upozoren je da „pouredi avliju i napravi kapiju“, vlasnicima kuća u Medovini naređeno je da „počiste“ ispred istih, zatim da se„da se načini kapija između kuća Ilije Hajdukovića i vojvode Plamenca; da se napravi kuneta od avlije knjaza Petra do kuće Stanke Lukine; komandiru Mitru Martinoviću naređeno je da oziđe nužnike ili ih ukloni i da napravi kapiju pri kuća“; iza kuća knjaza Mirka i vojvode Boža Petrovića trebalo je „popraviti kunetu“ i isti su bili obavezni „da trumbe od soba maknu sa strane ulice“; Špiro Popović i Stevo Popović morali su napraviti kapiju na prolazu između Turskoga poslanstva i kuće Marice Kujove ili da zagrade prolaz kapijom“, dok je opštinskoj službi preporučeno „da prosiječe i naspe ulicu ispred kuće komandira Mitra“.[67] Strogo su sankcionisane i sve povrede prava svojine. Jedan od interesantnih primjera je reakcija tadašnjeg predsjednika opštine Boža Novakovića koji je, na prijavu dragomana turskog poslanstva  da su „neka đeca iz varoši“ na dva tri mjesta „razbila plot i kočeve ponijela“, donio rješenje da  „roditelji đece odma naprave plot“, s napomenom da će ukoliko to „odma ne izvrše poslati i roditelje i đecu u tamnicu“.[68]

Pored obaveze dosljedne primjene naredbi ministra unutrašnjih djela, kojim su se nastojali iskorijeniti neki „štetni“ običaji u vezi sahrana i pomodarstva da se na nadgrobnim pločama ispisuju dugi i „neumjesni“ tekstovi koji su, ne samo izlišni trošak porodice već često predmet ismijavanja „nestašnih“ ljudi“, „šenlučenje na badnje veče i na Božić, pa i drugijem svečanim prilikama“ i zabrana  igranja raznih „azardnih“ igara na karte, [69] opštinske vlasti su nastojale da u svim segmentima urbanog života uspostavi i održi standarde svojstvene velikim evropskim gradskim naseljima. Prije svega, posebna pažnja poklanjana je urednom održavanju varoškog područja. U tom cilju, reagujući na prigovor  Pera M. Ivaniševića, kmeta opštine Donjokrajske da „neki građani iznose smet i bunište pred Vlaškom crkvom u koje ima mrtvijeh mačaka i svakoga gada da se tun ne može od smrada doć“, uprava Opštine je problem odnošenja smeća riješila angažovanjem „osobitog šlemara“ koji će od 1. aprila 1892. godine „pa preko svega ljeta svaki dan hodati sa karom od smeta od kuće do kuće i tražiti da mu se u kar iznosi šljem“. Riješeno je i pitanje čišćenje „komina“ koje su varošani mogli povjeriti opštinskom odžačaru sa ugovorenom obavezu da se „prijavi svakojemu cetinjskom opštinaru“ radi izvršenja toga posla koji se plaćao 40 novčića. S druge strane, varošani su upozoreni da „osobitu pažnju obrate na nečistoću ispred svojih kuća“, t.j. da ne dozvole da im  trava „nica po trotoaru“ ili ima ostataka „đeljotine i sjekotine“ i da će se na „osobitu odgovornost uzimati oni, za koje se dokaže, da prolivaju pomije ili ma kakvu drugu nečistu vodu ispred svojih kuća“. Takođe, zbog urednog izgleda, ali i „zdravstvenih obzira“, vlasnicima lokala preporučeno je da paze „na čistinu svojih stanova, tijem prije što su tu sakuplja obično poviša gomila ljudi kao gosti na kraće ili duže vrijeme“, dok je  svim „držaocima“ štala naređeno da iste očiste i „prenesu iz varoši najdalje do Đurđevadne“.[70]

Da bi se izbjegao „ma kakvi nesretni slučaj“ 1892. godine svim kočijašima je zabranjena brza vožnja kroz varoš i ni jedno dijete ispod sedam godina „bez osobitog nazora“ nije  smjelo ići ulicama „kojijema kola prolaze“.[71] Takođe, po ulicama i javnim mjestima nije smio „tumarati nijedan ni torski ni lovački pas“ jer će, „nakon određenoga roka, biti svi  „poubijani, a njihovi vlasnici „globljeni“.[72] 

Od avgusta 1896. godine „svima je zabranjeno „ćerati  „konje, goveda i stoku na vodu na Donje polje pjacom ispred novoga dvorca“ za što je određen put  pokraj kuće Sava Začiranina iza bašte opštinske.“ Godinu dana kasnije, istom naredbom obuhvaćeni su „kari, dvokolice, maske sa tovarima i bez tovara i bremenoše“, dok su „pjacom“ ispred prestolonasljednikovog dvora „isključivo mogli ići konjanici i karoce i to hodom a nikako trkom“. [73] Naredbom izdatom 1. maja 1896. godine građanima Cetinja, „u granicama: s juga od državne bašte, sa sjevera od Đinovića kuća, sa zapada do Manastira i sa istoka do bolnice“, zabranjeno je bilo  „držati: konje, goveda, ovce, koze i svinje, ni pod kakvim izgovorom ili opravdanjem“, dok su se „gostioničari i krčmari, kojijema gosti na konjima dolaze“, morali „postarati odma naći mjesta kod sopstvenika štala izvan varoši, gdje će konje po danas smiještati“. Takođe se nijesu smjeli „kari i karoce „po varoši zadržavati više nego u koliko posao svrše“ ni „na licu ispred kuća prazna držati“.[74] Uz dozvolu da to čine isključivo u opštinskoj klanici, građani „ni pod kakvim uslovom“ nijesu smjeli za lične potrebe klati stoku  „kod svojih kuća, ili ma bilo đe – na drugo mesto varoši, kao što su to do sada neki građani običavali“. Oni koji su to radili u klanici („komardi“) nijesu smjeli   „bačati noge, crijeva niti išta u njoj prosuti ni đe drugo osim zato određenog mjesta (rupe). Meso s klanice može se donositi na drvetu (obramice) ili u čistim zato uređenim klanicama, nikako na sebi – (povrh haljina svojih) dok prodavaoci mesa treba uvijek da su čisti, pokriveni bijelom odjećom od platna“. [75]

Pored navedenih naredbi i zabrana, zakonskom odredbom o naplati državnog prihoda svi stanovnici prijestonice koji su dio ili cijelu kuću „davali pod najam (ofit)“ bili su „dužni  odma kazati nadležnoj vlasti kome su afertali od kad i koliko mjesečno ili godišnje, i na to se plaća deset od sto, tri puta na godinu. 1. maja, 1 septembra i 1 januara a to je svake 4 mjeseca“.[76] Isti procenat plaćao je „pritjažatelj“ (vlasnik) kuće koji bi „sam u njoj krčmio ili trgovao“.[77] U slučaju da su korišćene isključivo za stanovanje vlasnici kuća su bili obavezni plaćati „laktarinu“ , odnosno „metrarinu“ t.j. porez na kuće koji se određivao po mjernoj jedinici „lakat“(0,71 m) – novčane vrijednosti „na  jednokatnice  1,12 a na dvokatnice 2,24 krune“.

Zato što  „nijesu imali: ferale, vodu, čišćenje smeta, obezbjedu s noćnom žandarskom stražom, nego su bili, kao na selo, bez ikakve naknade, koju Opština daje i dužna je davati građanstvu“ i što su, po nalogu opštinskog službenika,  tokom 1898. godine „nasipali pjacu ispred svojih kuća“, rješenjem ministra unutrašnjih djela laktarine su do 1. januara 1899. godine oslobođeni svi „novovarošani“ s napomenom da se svima koji su je platili „novci povrate od prihoda opštinskih“ i preporukom  „da sami  odrede granicu između dvije varoši“.[78]

Godinu dana kasnije, kada je odlukom varoške uprave „od 26. juna za granicu između stare, donje i nove, gornje varoši određena Sarajevska ulica“, koja  je spajala dvije duge glavne ulice (Katunsku i Bajovu) iznad Vlaške crkve,[79]  Dionisije Miković piše: “Široka i dugačka ulica vodi put Bajica. S jedne i druge strane podigle se dvopodne i tropodne kuće. Sagrađene su ođeljanijem kamenjem a pokrivene crvenom tiglom, koja se peče u pitomoj Crmničkoj nahiji. Ima ih i iz Italije, što se žicom pri gradela privezuju. Ovijema su pokrivene imućnijih vlasnika. Prozori su na njima velji a u potpunom pravcu. Od  ovog napretka koje skoro ništa nije bilo vidjeti, kad sam ja ovdje, prije devet godina bio“.[80]

Precizne podatke o intenzitetu njihove gradnje i porastu broja stanovnika prijestonice tokom naredne decenije pružaju izvještaji o naplati poreza i popisi stanovništva. Tako je na spisku naplate laktarine za 1901. godinu (desetak njih imali su po dvije, odnosno tri kuće) upisan 291 vlasnik. (prilog 1). Kao ni šest godina kasnije, u taj broj nijesu uračunate dvorske i državne kuće i strane legacije kada je, odgovarajući na zahtjev ministra finansija, uprava carinarnice Cetinje dostavila podatak da je „od rata (1876-78. – T.J.) podignuto 282 kuće“ („koštale su otprilike 800.000 krune“) i da, odbijajući od tog broja još 42 „na koje se ne plaća poreza već u njima sami vlasnici stoje ili su oslobođeni istog“, prihod od godišnjeg poreza iznosi oko 6400 kruna.[81]

 Za samo osam godina od prethodnog popisa iz 1896. godine kada su registrovane 2304 osobe, evidentan je porast broja stanovništva. Te godine u novim planom (iz 1902. godine) obilježenim opštinskim granicama varoši Cetinja, kojim su obuhvaćeni i „Donje Polje“, „Gruda“ i „Bogdanov kraj“, registrovano je  4024 osoba („2445 muških i 1579 ženskih“), s tim što je ovoga puta u navedenu „cifru ušao  broj ovdašnjih vojnika stalnog kadra kao i broj đaka ovdašnjih škola koji inače nijesu kućom sa Cetinja, a i u opšte ubrojani su u stanovnike ove opštine svi, koji su se prilikom popisa zatekli na stanovanje u ovoj varoši i njenim predgrađima“.[82]

Pored privatnih kuća, građenih duž dvije duge glavne (Katunska i Baja Pivljanina) i, između njih, planski uspostavljenim, kraćim bočnim ulicama u novom varoškom dijelu (vojvode Plamenca, Brankova, Hercegovačka i Dubrovačka ulica – iznad zdanja austrougarskog poslanstva), prvu deceniju XX vijeka obilježila je izgradnja  nekoliko novih rezidencijalnih objekta. U starom varoškom dijelu, na placu  lociranom između opštinskog parka, ulice vojvode Batrića i opštinskog puta,  1903. godine, za potrebe smještaja ruskog diplomatskog osoblja, po projektu italijanskog arhitekte Koradinija podignuto je zdanje, „čijoj se eleganciji ne može više poželjeti”.[83] Isti arhitekta izradio je plan rimokatoličke crkve za čiju je gradnju kod lokalnih stanovnika (Vida Lukina Ivaniševića i Pera Milova Špadijera) 1901. godine otkupljeno zemljište, u blizini novog varoškog groblja i austrougarskog poslanstva, na mjestu zvanom “Drum”.[84] Godinu dana kasnije, kupovinom placa u “Kruščice” koji je 1904. godine zamijenjen “zemljištem na ulazu u varoš na desnoj strani puta koji ide do Njeguša”«, namjeru da za potrebe svog poslanstav gradi posebni objekat potvrdila je italijanska vlada.[85] Pored dogradnje zgrade Djevojačkog instituta (1903) i značajne “renovacije” Biljarde (1905) do koje je, rušenjem avlijskog zida i kule, podignuta dvospratna kuća namijenjena za smještaj činovnika Ministarstva vojnog”, [86] sredinom 1908. godine, “na najljepšem mjestu na Cetinju, u sredini prijestonice, a u blizini centralne pošte i crnogorske banke” otpočeta je gradnja francuskog poslanstva.[87]

Pored posebne kuće podignute na kraju Katunske ulice namijenjene za smještaj “muzičke škole” (Vojne muzike), u iznajmljenim i za tu svrhu adaptiranim stambenim objektima otvaraju se nove obrazovne ustanove, finansijski zavodi, i kulturne inistitucije. U prvom redu, zahvaljujući novoj donaciji velike knjaginje Milice Nikolajevne Romanov, koja je za tu svrhu kupila kuću u Oficirskoj ulici br. 3, krajem oktobra 1904. godine, otvorena je “škola za dječije zabavište”.[88] Iste godine u blizini „Tamnice i mjesta đe će da se gradi kuća za kr. Italijansko poslanstvo“, obilježen je plac za izgradnju osnovne škole. Međutim, zbog nedostatka finansijskih sredstava, umjesto novog,  problem smještaja učenica osnovne škole riješen je 1906. godine kupovinom kuće Marka Vukotića.[89] Otvorene su i dvije zanatske škole. Prvu  te vrste u Crnoj Gori, „za vezivo zlatom, svilom i koncem pomoću šivaće mašine“, držao je zastupnik „Singerovog društva“ Risto Rundo, [90] dok je finansijer druge –   „knjigovezačke škole i radionice“ (otvorena 3. februara 1904), za prve tri godine njenoga rada, bio je sekretar ruskog poslanstva Maksimilijan de Mek, „najveći do sada društveni dobrotvor“, koji je „dragovoljno pristao, da kupi i potrebni alat i materijal za školu“. (otvorena 3. februara 1904).[91]

Uz veliki broj novootvorenih ugostiteljskih objekata, trgovačkih i zanatskih radnji (prilog 2), grad dobija i prve parne mlinove u Crnoj Gori. Vlasnik jednog, lociranog na donjem obodu Cetinja bio je Đuro Sekulić, koji je 1905. godine, kada je na gornjoj sjevernoj strani varoši trgovac iz Podgorive Bećo Osmanov otvorio drugi parni mlin, osnovao i „radionicu pašte“. [92] Odlukom Ministarskog savjeta i izborom članova upravnog i nadzornog odbora na glavnoj skupštini održanoj 28. maja 1906. godine u prostorijama Zetskog doma, počela je sa radom „Narodna štedionica“, čiju je „korist građanstvo odmah shvatilo i u neočekivanom  broju pristupilo u ovu zadrugu“.[93] Njihovo ne manje interesovanje izazvalo je osnivanje „Golf Cluba“ i prva partija ove „zanimljive sportske igre“ odigrane na zakupljenom terenu „između sela Umaca i novog talijanskog poslanstva pored samog kolskog puta koji vodi k Lovćenu“ (1906) i  otvaranje prvog „kinematografa“ u Crnoj Gori čiji su vlasnici Blažo Batričević i Ljubo Tamindžić dobili dozvolu za rad  tek „po pregledu izvještaja određene komisije“ koja  je konstatovala da su  „aparat, kao i sve druge njegove prinadležnosti potpuno ispravne i potpuno novi, a od svake eksplozije obezbijeđeni“ i da „slike koje misle prikazivati, nijesu nemoralne“.[94]

Uporedo sa radovima na popravkama infrastrukturnih objekata (parkovi, pazar, ulice i kanali) i, shodno porastu broja stanovnika, planovima za izgradnju novih,[95] za izlete i „prošetnju onijema koji se tečajem ljeta na duže ili kraće vrijeme žele ukloniti iz varoši“, sredinom 1905. godine završena je izgradnja dva puta – kolskog do Ivanovih korita i drugog uz Đinovo brdo, koji je „ugodan za konjanika ili pješaka, premda i za kola može služiti, ali je za tu svrhu suviše uzak i strmen“.[96] Radi bezbjednosti poštanskog saobraćaja na kolskom putu od Velike Lokande do Zagrablja, „a prema mlina Srdovića“, 1906. godine popravljen je „mostić koji se počeo prosipati“.[97] Istovremeno je stanovnik Donjeg Polja Ivo M. Ivanišević upozoren da „digne vrbe koje je posadio potokom „Borovik, a ispod mosta preko kojeg se prelazi u poštansku štalu pod Zagrablje“, jer „obustavljaju mulj (nanos), čime dovode uu opasnost most i „poštansko imanje koje će poplaviti voda pošto vrbe porastu“.[98] Iz sasvim drugih razloga t.j. „poljepšavanja neposredno bliske varoške okoline“, na mjestu „zvanom Ubli u blizini dvorske bašte , gdje „postoje bistijerne raznih bratstava iz obližnje okoline varoši Cetinja, kao i četiri bistijerne koje su čisto privatna svojina opštine varoši Cetinja“, zasadila drveće i, „s obzirom na higijensko gledište, poravnila i zasula neke močvare i uklonila nečistoću sa istog, a ostavila slobodan pristup bistijernama“.[99]

Kao i u prethodnim periodima varoška uprava se trudila da zadovolji potrebe njenih stanovnika i brojnih posjetilaca Cetinja i, s druge strane, održi urbani profil naselja. Između ostalog, 1903. godine „u korist boljeg rada i sigurnosti putnika koji pohode Cetinje“ uređena je „nosačka“ služba čiji su članovi morali na „mišici nositi numerisane značke načinjene od metala“.[100] U nedostatku finansijskih sredstava, umjesto novih ispisanih „porcelanskom bojom (engl. Quick), popravljene su postojeći „ulični nadpisi na tablama na ćoškovima ulica“.[101] Takođe, u odnosu na prethodni period, znatno je bolje riješeno pitanje čišćenja ulica i odlaganja smeća. Na licitaciji održanoj 31. XII 1903. godine taj posao je povjeren Dragu Vukovu Ćekliću, koji se  ugovorom obavezao da će „ od ¾ sata prije izlaska sunca do ¾ sata poslije zalaska sunca“ sa pet, odnosno četiri radnika „ako on bude radio s kolima“, a u vrijeme snijega sa tri,  uklanjati svu nečistoću sa varoških ulica  i to „do ovih granica: rasklrsnica gdje se sastaje Katunska ulica i put koji ide  iza varoškog šetališta; raskrsnica gdje se sastaje put koji ide kroz dvorište ovd. Manastira i onaj koji ide  pokraj dvorske kapele put Grude, dvjesta metara na sjever od prema ugla muzičke škole (glavna ulica put Bajica) mora se čistiti vijenac od kuće ovd. Austro-Ugarskog poslanstva do magazina muzičke škole, nastavak Ivan-begove ulice na istok do iza „Bolnice Danilo I“ i to, 20 metara od prema njenog istočnog ugla na južnoj joj listri, k crkvi kapele do mimo groblja, sve se sporedne ulice moraju čistiti do mimo izlaska njihova iz varoši“. Uz to je precizirano da se „đubre i uopšte nečistoća iz varoši ne smije bacati ma gdje, no se za to mora odrediti mjesto daleko van varoši“, s naznakom da se, ukoliko je isto „u rejonu gdje stanovništvo varoši Cetinja šeta“, iskopa „rupa podalje od puta, pa se u nju đubre i nečistoća uopšte baca, tako da se ne vidi i da se ne osjeća od njega neprijatna vonja“.[102] Ugovorom zaključenim sa bečkom firmom  „Halbmayr & Co“, koja se obavezala isporučiti i instalirati pedeset „gvozdenih direka sedam metara visine“ za lampe Olso V „svaka sa silom od po 750 normalnih svijeća“, 1907. godine riješeno je i pitanje boljeg i kvalitetnijeg osvjetljenja varoši.[103] Dvije godine kasnije, ista firma isporučila je nove tzv. „Aladinove“ lampe, koje daju svjetlost koja se „ne razlikuje ni u koliko od električne, a „način osvjetljenja je veoma prost, jer se uza svaki direk, o kom je lampa obješena, namjesti pri dnu istoga manji rezervoar koji se i ne vidi, te tako nije potreban sprovodni kanal, pošto svaka lampa za sebe daje osvjetljenje“.[104]

Za razliku od ovih komunalnih pitanja, problem urednog snadbijevanja znatno uvećanog građanstva prijestonice pitkom vodom tokom ljetnjih mjeseci, varoške vlasti su, do realizacije plana izgradnje novog depozita, a shodno njene količine u postojećem, rješavale zatvaranjem vodovodne mreže i ograničenom potrošnjom  sa „publičnih česama“. Od toga su jula 1905. godine bila oslobođena jedino poslanstva koja su sa istih „za piće i gotovljenje“ mogli uzimati vode bez ograničenja.[105] Zbog istog problema sredinom avgusta 1907. opštinski odbor je odlučio da se česme za uzimanje vode otvaraju u 7 sati izjutra, zatvaraju od 11 sati prije podne a poslije podne da se otvaraju u 3 i zatvaraju u 7 sati“ s tim da se „svijem kako građanima i našijem nadleštvima tako isto i stranim poslanstvima koje su uvele vodu Obzovicu u kuću zatvore odnosne cijevi pa da dotični uzimaju vodu s česama kao i ostali građani.“[106] Međutim, desetak dana kasnije vrijeme uzimanje vode  sa javnih česama skraćeno je na dva sata ( od 10 do 11 prije i od 4 do 5 poslije podne) te su, na molbu varoških vlasti „familijama koje nijesu u stanju kupiti vode“, crnogorska mitropolija i Uprava dvora, pod uslovom da „se pošlje jedan pandur koji bi pazio na red i nagledao ko će nosit i da se ne prosipa“, dozvolile korišćenje bunara pred manastirom i dvorske bistijerne (u blizini dvorske štale).[107] Isto se ponovilo naredne godine, s tim što je ovoga puta i crnogorski dvor upozoren da „radi štednje vode stavi konter na svoju česmu“, jer će, u slučaju velike potrošnje varoška uprava „biti prinuđena da je svakom bez razlike potpuno zatvori“.[108]

Slične mjere i, u odnosu na prehodnu deceniju znatno rigoroznije kazne, primjenjivane su za sve povrede utvrđenih standarda urbanog života prijestonice. Između ostalih, zabranjeno je svima „koji jašu na velosipedima (biciklima) danju kao i noću bez nužnog ferala živo jahati“, karoce „živim trotom goniti“ i kroz varoš jahati na konju“, za što će se prekršioci „ prvi put globit sa 10 fior, a za drugi put 20 i zabranit će mu se prolazak kroz varoš“.[109] Od marta 1903. godine „nikakva tovareća konjčad nijesu se smjela progoniti Katunskom ulicom počevši od Balšića Pazara pa do velike Lokande“ i „nigđe kroz varoš puštavati da sama idu“.[110] Teško iskorjenjivanje običaja, da prilikom raznih svečanosti „narodnih ili domaćih, ljudi prenose izlive svoga oduševljenja i zadovoljstva na pucanje iz pušaka“, bila je razlog  nove naredbe kojom su upravne vlasti upozorene da prestupnike „bez odlaganja odmah kazne tamnicom do deset dana i globom od 10 do 50 kruna, a kad bi pak, bilo i zlih posljedica potpasti će suviše sudskom isljeđenju i kazni“.[111] Takođe od 1903. godine, građani prijestonice bili su obavezni da čuvaju i „preko ljeta vodom natapaju opštinsko drijevo“, posađeno ispred njihovih kuća, a uz to i da zabrane svojoj „sitnoj đeci izlaziti na Obilića Poljani đe bacaju kamenje, štete drevad i ostale neprilike čine“.[112]

Od sredine 1909. godine pitanje dalje izgradnje i uređenja crnogorske prijestonice  aktuelizovala je odluka o proglašenju Crne Gore kraljevinom i proslava pedesetogodišnjice vladavine Nikole I i zlatnog pira crnogorskog knjaževskog para. Pripreme grandiozno zamišljene svetkovine obilježila je izgradnja i rekonstrukcija glavnih državnih institucija, privatnih kuća i infrastukturnih objekata. Među njima, svakako najznačajnije mjesto, imao je plan izgradnje Doma Knjaževe vlade, Saborne crkve i Parlamenta, odnosno Doma Narodnoga Predstavništva, koje bi, kako je najavljeno  „podignute jedna pored druge načinile divan vijenac oko našega Kraljevskog Prijestola“.[113] Za njihovu gradnju određen je prostor između Biljarde i Medovine, nakon čega je, rješenjem nadležnih državnih organa, određena komisija izvršila eksproprijaciju jednog broja okolnih kuća, a ubrzo nakon toga i dvorskog imanja („nove i stare štale, štale za marvu, bistijerne i avlije ispred štala“).[114] U prisustvu visokih crnogorskih zvaničnika, početkom juna 1909. godine, „na prostranoj poljani do Medovine“, obavljena je ceremonija polaganja kamena temeljca i vodoosvećenja zastavama i zelenilom obilježenog mjesta novog zdanja crnogorske vlade. Uz odobreni rashod u iznosu 400.000 kruna, izgradnja objekta, pod rukovodstvom italijanskog arhitekte Ferdinanda Balaka i nadzorom „glavnog nastojnika“ Miloša Lepetića, veoma je brzo tekla. Uz završne radove na uređenju enterijera, početkom maja 1910. godine, pristupilo se ravnanju terena oko zdanja, te je vlasnicima kuća na liniji novoobilježene ulice Novice Cerovića naređeno „da odmah i bez odlaganja otpočnu i najbržim putem dovrše u svojim granicama trotoare kunete i odnosnu popravu prema  livelu i piketači koje je već izvršeno“. [115] Za razliku od ovog zdanja, Saborna crkva, „kojoj je o jubilarnim svečanostima položen temelj“ i čija će gradnja, kako je najavljeno, na prostoru između Biljarde i Vladin doma otpočeti na proljeće 1911. godine, kada bi se „brzo, i za jeftinu cijenu. moglo pristupiti i podizanju Parlamenta“, nijesu izgrađena.  

Uporedo sa radovima na Domu Knjaževske vlade, po planu italijanskog arhitekte  Balaka, izvršena je temeljna rekonstrukcija crnogorskog dvora, koji je dogradnjom otvorenog ulaznog trijema i natkrovljenog balkona sa balustradom dobio reprezentativniji izgled. On je rukovodio i gradnjom nove kuće „kod malih vrata“ u dvorišnom prostoru crnogorske rezidencije, namijenjene za smještaj Uprave dvora, 

nove dvorske štale podignute „niže đardina Gospodara“,[116] rekonstrukcijom kuće Iva Radonjića (u Dvorskoj ulici do Dvora), koju je za smještaj svojih predstavnika zakupila bugarska vlada, izgradnjom kuće Dušana Vukotića (preko puta novog zdanja francuskog poslanstva) i popravkom cijelog „unutrašnjeg i spoljašnjeg prostora Dvorskog groblja.“[117] U isto vrijeme, „na poziv Konsistorije, naš poznati ikonopisac g. Vasilije Đinovski“, radio je na popravci ikona u ovdašnjoj manastirskoj crkvi i dvorskoj kapeli“.[118] Između ta dva objekta, t.j.  od  „avlije manastirske uzduž pjace k dvorskoj crkvi“ izgrađena je „međa“, dok su  „tablice i avlija“ (kamena ograda) Biljarde prema Manstiru srušene.[119] Po planu arhitekte Safreja podignuta je nova ograda oko dvorskog parka, u kome su „knjaz Nasljednik i knjaginja Milica spremili za svoje goste još jednu vrstu zadovoljstva“. U pitanju je bila izgradnja betonskog podijuma „za sketing, poznati engleski sport, koji pomoću klizaljki sa malim točkovima unekoliko nadoknađuje prekrasni sport klizanja na ledu“.[120]

Radove na izgradnji i rekonstrukciji rezidencijalnih objekata pratile su aktivnosti na izradi novog urbanističkog plana. Izuzimajući nastavak linije Katunske ulice, između „Muzike“ i italijanskog poslanstva, predviđeni pravci proširenja varoškog područja išli su po širini cetinjskog polja. U tom dijelu, pored obilježenog pravca ulice ispred  Doma Knjaževske vlade, predviđeno je otvaranje jedne koja bi u visini zgrade francuskog poslanstva „ulazila od Katunske izviše svojine g. Voj. Plamenca i avlije, svojine g. Voj. Boža Petrovića, podnožijem brdašca na kom je stražarica do Vojene Laboratorije pa linijalno do podnožja strane put Table“.[121] Visočije, takođe iz Katunske, planirano je obilježavanje ulice kroz Bogdanov kraj i na drugoj strani, „više Vlaške Crkve“, jedne pravcem od Obilića poljane prema Latinskoj crkvi“.[122] Po nalogu opštine, mjesec dana prije njegovog usvajanja (14. maja), inženjer Radović izvršio je „trasiranje nove, mjerenje po staroj varoši i, „uz akompiniranje njemačkog inžinjera“, zemljišta pred austrougarskom Legacijom“ koje je zbog planiranje gradnje električne centrale obavio uz  akompiniranje njemačkog inžinjera električara“.[123] U podnijetom  „Referatu za nepopunjena mjesta koja se imaju popuniti bilo dovršavanjem već otpočeti radnja, bilo podizanjem novih zgrada (kuća)“, crnogorski inženjer navodi da se u tadašnjim granicama varoši „ima popuniti 845,60 metara“. Od toga u precizno navedenom spisku dužina neizgrađenog prostora u Katunskoj ulici iznosila je 82,20 m, s tim da se manji dio odnosio na obevezu vlasnika da u skladu sa prihvaćenim pravilom gradnje neprekinutog niza kuća duž varoških ulica, izrade „portune po planu“, dok su veći dio zahvatali placevi Ilije Plamenca i Boža Petrović (35,30 odnosno 47,65 metara) od kojih je trebalo „oduzeti širinu ovde novoprojektovane ulice“. S istom primjedbom da na prostorima između kuća „naprave portune po planu“, dužina neizgrađenog prostora u  Bajovoj iznosila je 68,65, Vojvode Batrića – 19,60, Dvorskoj – 20,70; Zetskoj – 78,70, Zmajevoj i u Ivanbegovoj  ulici 24 m. U ulici voj. Mićunovića vlasnik Joko Začiranin upozoren je da, pored postojeće, na prostoru ((duž. 14, 70 m),  „izradi dotične kuće po planu“ , u Dečanskoj (51,90 m) su Savo Martinović i Petar Spasić trebali „kako upražnjena mjesta tako i već postojeće kuće da dignu po planu“, dok su na liniji nove ulice pored Doma knjaževske vlade (vojvode Cerovića), u dužini 128,65, po mišljenju Radovića, svi vlasnici morali „kako upražnjena mjesta tako i kuće već postojeće dići na dva boja“. Izuzetak je bio plac „pokojnog Jova Geruna“ za koji je konstatovano da na njemu „kuća ne može biti“, ali da se „već postojeća može doćerati u pravcu novoprojektirane ulice“. U ostalim cetinjskim ulicama dužina „upražnjenih“ mjesta na kojima je trebalo izgraditi „portune“, završiti ili otpočeti gradnju kuća iznosila je 53,90 u Sarajevskoj; 31, 95 u Skadarskoj; 26,15 u ulici voj. Plamenca; 62,80 u  Brankovoj; 159,55 u Hercegovačkoj  i 23,40 metra u Dubrovačkoj ulici.[124] U isto vrijeme „Odborska komisija“ zadužena za pregled varoši podnijela je izvještaj od 128 „primjedbi“. Uz niz neophodniih zanatskih intervencija na privatnim kućama opštinskoj upravi je, između ostalog, sugerisano uređenje, t.j. posipanje pijeskom kolskih puteva između „žardina Knjaza Gospodara i Knjaza Našljednika“, iza opštinskog parka, od Bolnice do Vojnog Stana, s tim da se uz dva poslednja napravi „kornidž“, odnosno „parapet“, popravka puta od „avlije Vojnog Stana do džade“ i uopšte uređenje svih „izdubljenih pjaca, neuređenih kuneta io trotoara“.[125] Budući da najveći dio predloženih radova nije izvršen do početka juna, novoformirana komisija obavijestila je predsjednika Odbora za uređenje varoši doktora Stanka Ognjenovića da su „svakom bez razlike strogo naredili“ da se „odnosne popravke (bijeljenje kuća, popravljanje dvorišnih vrata, prozora, oluka, trotoara i dr.) u brzom roku učine“, naglašavajući da bi,  „kao najbolji i najzainteresovaniji imaoci“ opština i država,  kao vlasnici, odnosno zakupci privatnih kuća („depozit pisaćeg materijala, carinarnica i labaratorijum“), to morale uraditi prije svih „kako bi primjerom služile manje bogatijim i siromašnim vlasnicima. Pod hitno je trebalo riješiti  i pitanje „nekih portuna i ćorsokaka u varoši“, za koje su smatrali da bi „više no ružno bilo, da kakav gost Cetinja te gadne sokačiće i vidi, a kamoli iz neznanja u njih uđe“ te predlažu da se naredi njihovim suvlasnicima da ih poprave i zatvore varatima  ili da to „na njihov račun obavi opštinska uprava i rashod docnije od vlasnika naplati“. Kako su uočili  „da na mnogim kućama nema broja, da se na nekima broj ne poznaje, a na nekima pak, da tablica s brojem samo o jednom klincu visi“, sugerišu da se „i ovome preko opštinskih i policijskih organa na vlasnike utiče“, ukoliko iste sama vlast ne pripremi i po „zvaničnoj dužnosti i opštoj potrebi“ postavi. Na kraju, kao „nasušnu potrebu, osobito prilikom jubilarnih svetkovina“, navode da bi za automobile, stoku i saobraćaj „uopšte idući“, potrebno bilo „otvoriti put od bolnice Danilo I pa pored Vojnog Stana i Vlaške crkve“. Neophodnim smatraju da se „za vrijeme od 15 dana“, uoči i tokom svetkovine, „iz varoši makne sve živo tj. goveda i druga stoka, sve štale koje se nalaze u dvorištima kuća i sokaka ili ulica“, da se „radi čistoće i reda“ ukloni „teza“ i zabrani prodaja mesa na pazaru i naredi svim vlasnicima „kavana da naprave ventilaciju i urede nužnike po modernom sistemu”.[126] U okviru priprema, između ostalog, izvršen je izbor lokacija pogodnih za postavljanje šatora u kojima će se, zbog ograničanih stambenih kapacitetaca prijestonice, smjestile crnogorske zvanice.  Isključivo za vojsku određene su: „Obilića poljana  i prostor oko Laboratorije; teren  između „opštinskog parka i Donjega polja na lijevoj strani državnog zemljišta kod velike bistijerne; zemljište niže đardina Knjaza Gospodara (tj. ona velika livada preko puta od nove dvorske štale),“ i prostor „ispod Orlova krša počevši od raskršća put Grude pa povrhu dola“, dok su za „narod“ predviđeni prostori: „a) više Obilića poljane, gdje su dosad bivali šatori oko Petrova dne (oko 20 šatora)m, zemljište od česme iz više Muzike pa do Talijanske legacije i kuća u Bogdanovom kraju ( oko 50 šatora); v) kad se ide od opštinskog parka put Donjeg polja na desnoj strani ona ledina (oko 40 šatora); g) cio prostor ispod Đinova brda kao i Borovička Njiva i Do pod Orlovim kršom“.[127] U cilju zadovoljenja potreba i što ugodnijeg boravka brojnih zvanica, desetak dana uoči jubileja, na uglu ispred Vladin doma „podignut je ukusan paviljon“ za prodaju duvana, jedan, isto tako, lijepi paviljon na muziku u sredini opštinskog parka, u dvorišnom prostoru Biljarde, na mjestu nekadašnjeg „stana za perjanike“, uređen je „italijanski“ restoran, gdje će zvanice tokom svetkovine „dobijati razna jela“, dok je  „za gospodu novinare, u ministarstvu unutrašnjih djela, odmah na ulazu u donjem spratu lijevo, rezervisana poveća soba  koja će im sve ove dane služiti kao zborno mjesto“. [128] Uz sve navedene radove, tokom svečarskih dana, prostorno skromno, ali raskošno iskićeno Cetinje sa novoinstaliranim električnim osvjetljenjem ulica i jednog broja rezidencijalnih objekata ostavilo je na sve prisutne goste veoma povoljan utisak. Pored „osvećenja temelja“ Saborne crkve, dalju izgradnju prijestonice u svečarskim danima najavile su ceremonije polaganja kamena temeljca za dvije bolničke zgrade, čiju su gradnju finansirale kraljeve kćerke kraljica Jelena, velika knjaginja Milica i knjeginja Ana. Izvršeno je i osvećenje temelja hrama  koji se trebao podići na tehnički pripremljenom placu neposrednoj blizini zgrade ruskog poslanstva. Međutim, i pored svih priprema i plana izgradnje ugovorenog još 1906. godine sa autorom projekta arhitektom Pomerancevim, hram nije izgrađen. Nije realizovana ni odluka o gradnji džamije za čiju je gradnju prvi prilog od hiljadu talira dao crnogorski vladar.[129]    

Uz duže prekide prekide zbog ratnih okolnosti (balkanski i I svjetski rat) radovi na daljoj izgradnji prijestonice nastavljeni su tokom druge decenije XX vijeka. Njihov intenzitet naročito je bio izražen tokom 1911. godine kada dolazi do realizacije planova modernizacije infrastukturnih objekata i proširenja varoškog područja. Za stanovnike prijestonice svakako je najznačajnije bilo rješenje problema nestašice vode, na što, slično prethodnim godinama, ukazuje odluka varoške uprave da od 1. jula  „zatvori voda svim stanovima u koje spadaju: Vojni stan, sve Legacije, Institut, Vladin dom, Biljarda, Manastir i bolnica Danilo I, sem u bolnici jedne kontule koja je određena za ambulancu“ i da, uz postojeće depozite, ostanu otvorene samo česme po varoši i to: pred Velikom Lokandom, Zetskim domom, u Dvorskoj ulici, na Balšića pazaru, u ulici vojvode Plamenca“.[130]  Izrada projekta povjerena je državnom inženjeru Jovanu Maguljaniju. Rukovodeći se planiranim proširenjem varoških granica on je predvidio izgradnju novog depozita koji bi bio, „kao oni već postojeći na Zagrabliju ali visočiji 1 km, na mjestu đe se nalaze nekoliko starih dubova“. Umjesto postojeće, nova vodovodna mreža „sa gluhim cijevima od 12 cm (u prečniku) išla bi od dvora  prestolonasljednika Danila  pravo do Muzike.Otuda za sada sa cijevima od 10 cm preko Dubrovačke ulice vodovod bi služio Legaciji Austrijskoj i česmi kod Carinarnice, a sa cijevima od 8 cm služilo bi za Vojni stan, česme u Pazaru, kod Zetskoga doma, kod Dvora i u opšte za sve one kuće koje danas uzimaju vodu iz današnjih vodovoda”.[131] Uz izvjesne  korekcije, koje su se odnosile na promjer cijevi i usvajanje zahtjeva „Crnogorskog poduzeća za elektriku“ da ih prije “preduzimanja kakvog prekopavanja u varoši obavijeste kako bi označili gdje “Kabel” u kojem teče struja od 2200 volti leži” i time izbjegli „ljudske žrtve i velike materijalne štete“,  realizacija Maguljanijevog projekta povjerena je Jovanu Popoviću. Ugovorom zaključenim 30 juna, on se obavezao da do 20 oktobra tekuće godine „duž stare i nove varoši Cetinja namjesti kanalom od 80 cm dubine 1300 metara vodovodnih cijevi (ćunta) i oko 50 novih rubineta”, nakon čega će u roku od godinu dana odgovarati za instalacije svih priključaka iz privatnih kuća do ulične cijevi.[132] To je kasnije rađeno po uputstvima opštinske službe, s tim što su novi korisnici, zbog naplate potrošnje, bili obavezni da rubinete postave na opštinskom zemljištu.[133]

Od kraja jula iste godine svi građani Cetinja, saglasni sa „odredbama za trošenje struje“, navedenim u 12 tačaka i prava Crnogorskog poduzeća za elektriku (sa privremenom adresom u ulici Baja Pivljanina 67) da „kod pojedinih postavi strujomjere tz. kontatore i računa potrošenu struju po kolovatu 80 para“ mogli su uvesti električno osvjetljenje u svojim kućama.[134]

Modernizaciju infrastukturnih objekata pratili su radovi na realizaciji plana dalje izgradnje varoši. Da bi se izbjegli svi mogući sporovi, prije raspodjele prostora predviđenog za gradnju novih kuća, odborska komisija u saradnji sa državnim inženjerom Jovanom Maguljanom, na sjednici održanoj sredinom februara 1911. godine, sastavila je zapisnik dostavljen ministru unutrašnjih djela. Pored „odnosnog“ plana sa obilježenim prostorima, predviđenim za gradnju kuća i rješenja da „nijedan ne otpočinje rad dok prethodno opštinskoj Upravi ne podnese od stručnjaka plan po kome namjerava pristupiti gradnji svoje kuće“, sastavni dio zapisnika bilo je „uputstvo kako bi se, radi jedno-obraznosti i simetrije kuća i ulica imale graditi jednokatne i dvokatne kuće“, koje je napisao državni geometar Lajoš  Fehervari.[135]

U istom cilju, dva mjeseca kasnije, izvještaj o komisijskom postupku i radu, dostavljen je Vojnom ministarstvu koje je, reagujući na planska rješenja dostavila dopis da je „zemljište u obimu Vojne laboratorije potrebito samom ministarstvu za svoje svrhe, te da se neće ni pod kakvim uslovima dozvoliti, da se i jedno parče zemljišta, označeno u krugu Vojne laboratorije ustupi ikome“. S obzirom da osim navedenog dijela, gdje se odustalo od uspostavljanja nove ulice (obilježene „iz više svojine g. Voj. Plamenca i avlije, svojine g. Voj. Boža Petrovića“ i pored posjeda Laboratorije spojene sa Katunskom ulicom u visini francuske legacije), nije bilo  prostora koji „bi na ovaj način bio onemogućen za gradnju kuća“, državni geometar je otpočeo rad  na trasiranju prostora planiranog za izgradnju novih kuća. Uz zahtjev da mu za obilježavanje terena oko „Legacije Austrinske i Crkve Latinske treba još kamenja, jer će ljudi koji počinju radove na svojim  zemljama kočeve povaditi“, Fehervari je posao završio do početka maja 1911.[136]  Odmah nakon toga pristupilo se raspodjeli placeva za gradnju kuća koje su se, prema Uputstvu, ovjerenom i od  strane ministarstva unutrašnjih djela ozvaničenom 21. juna, morale graditi na sljedeći način:

„Temelj kuće mora biti prema zemljištu dovoljno dubok, širok najmanje 1 metar, a na visinu prema površini zemlje mora biti prekriven jednim slojem betona od cimenta, debelim najmanje 0,10 m. radi osiguranja zidova od vlage iz zemljišta. Pod pri zemlji, ili povrh podruma – ako već nije betoniran cimentom – mora biti osiguran od vlage kakvom drugom nepropustljivom materijom ispod istog. Visina gornje ivice praga od ulaznih vrata – a tako i praga od prozora na podrumu, ako ga ima – mora biti 0,15 m nad sredinom dotične ulice. Visina gornje ivice donjeg praga na prozorima mora biti iznad praga ulaznih vrata od 0,60 do 1 m. Veličina prozora – šupljine – osim pod krov ne može biti manja od 1.00 x 1.800 m. Veličina prozora – pod krov može ići od 0,90 x 1 m. Broj prozora mora biti takav da površina šupljina istih ne smije biti manja od 1.6 površine dotičnog odjeljenja. Visina bojeva (spratova) – osim odjeljenja pod krovom – ne može biti manja – od poda do šuvita – od 3.20 met. Ova visina u podrumu i pod krovom može saći do 2.30 m. Odjeljenja određena za dnevno i noćno prebivanje – osim kužine – ne mogu imati manje od mjerenja 9 m² površine: pod krovom ta površina; na 1,30 od poda, može saći do 8 m². Ni jedno odjeljenje za pribivanja ne može imati manje od 20 m² sadržine. Svako odjeljenje mora imati dimnjake u zidu najmanje od 0,15 c u prečniku, koji će izlazziti nad krovom. Dio dimnjaka izvan krova mora biti izrađen stalno, da ga ne može obaliti snijeg ili vjetar. Stepenice u unutrašnjost kuće ne smije imati više od 0,18 m visine, niti manje od 0,25 m širine stope. Balkon ne smije biti napušten izvan dotičnog zida kuće više od 1.10 m. Nužnici u unutrađšnjost zdanja moraju odgovarati šljedećim uslovima; Rupa (depozit) mora biti izvan kuće – ali nikako na ulici – a ograđena stalnim nepropustljivim zidom, ako rupa nema 4 m dubine, a ako rupa ima više od 4 m dubine onda može biti ograđena sa strane nepropustljivim zidom, a dno treba da je pokaldrmljeno u suvo. U jednom i drugom slučaju, rupa mora biti na 0,70 m ispod površine zemlje, prekrivena nepropustljivim poklopcem (voltom ili cimentom i gvožđem) a na istom mora biti otvor, koji se po potrebi može otvoriti radi čišćenja. Kanal od mašine do rupe mora biti nepropustljiv i izrađen da materijal lako utiče, i mora komunicirati sa jednim kanalom u zidu, koji će kao i dimnjaci izlaziti nad krovom od kuće. Mašina mora biti na sifon, ili sa utomatičnim zatvorom i pod nužnikom mora biti od cimenta ili salidža, a udešen da se lako pere i da voda lako otiče u isti; osvjetljenje i povjetravanje u nužnicima mora se vršiti pomoću prozora na spoljnim zidovima kuće; zidovi unutrašnji moraju biti bojadisani na ulje, bar na 1 m. visine od poda. Nužnici, koji se grade izvan kuće, moraju biti u svemu kao i prvi, samo što mogu bti bez mašine. Ni u kom slučaju građenja odjeljenja za iste ne smije biti bez sporazuma sa mjesnom opštinskom upravom, kako u pogledu mjesta gdje će se isto podići, tako i u pogledu izrade. Nijedna kuća ne smije biti bez cijevi (gurla) za oticanje vode, kako od strane ulica, tako i od strane javnih prilaza. Poslije dovršenja kuće svaki vlasnik dužan je urediti kanal (kunetu) i trotoare ispred iste, prema odredbama opštinske uprave“.[137]

Poreske olakšice u nabavci građevinskog materijala i efikasnost odborske komisije u raspodjeli obilježenih placeva, pratio je sve veći broj ? zainteresovanih da imaju kuću na Cetinju. Između ostalog, to potvrđuje saopštenja Cetinjskog vjesnika iz julas i septembra 1911. godine,  u kojima se ističe da se „od nazad 15 godina Cetinje znatno povećalo“, što se, pored porasta broja stanovnika „tada 1500, a sada više od 4000, najbolje vidi po građenju kuća koje se „ne grade u onolikoj mjeri, u koliko to iziskuje potreba, niti tako kako to iziskuju savremene prilike, ali ipak se i na tome radi življe nego ikad do sada“. Među njima, kao izuzetak, konstatacije da se ne rade po zahtjevima savremenih potreba, primjer je rekonstrukcija dvospratne kuće Miloša Lepetića u Katunskoj 110, koju je početkom juna 1911. godine, za svotu od 32.000 perpera kupila crnogorska banka. Izrada projekta povjerena je arhitekti Dragutinu Beladi koji je objekat u potpunosti prilagodio novoj namjeni. Umjesto dotadašnjeg vanjskog stepeništa, nova komunikacija sa spratom i dvorištem uspostavljena je otvaranjem hodnika i vrata na mjesto nekadašnjih prozora na sjevernom kraju glavne i dvorišne fasade. U prizemnom dijelu poslovnog dijela sa strana glavnog ulaza po dva postojeća prozora spojena su u jedan i zatvorena „duplim telerima (spolja na 3, unutrašnji na četiri krila) i sa gvozdenim roletnama, kao na ovd. Francuskom poslanstvu“. Proširena su i tri prozora na bočnim fasadama, takođe zatvorena „telerima i željeznim roletnama“. Iza glavnih vrata, na sredini čekaonice izrađena je zatvorena drvena pregrada sa staklima u gornjem dijelu i troje vrata – „dvoje pobočnih za svakodnevnu upotrebu pokrtetljiva, a srednja šira za vanredne potrebe nepokretljiva“. Na sličan način, od „američkog“ drveta sa staklenim gornjim dijelom izrađena je ograda za čekaonicu, na kojoj je bilo „5 prozorčića i 3 neprimjetnih vrata“. U tim prostorima tavan je izrađen od „jelovih štica“ a pod od „terasso“ umjetničkog kamena“. Pored toga, novina u gradnji kuća na Cetinju, bila je uređenje tavanskih prostora soba na spratu i potkrovlju izrađenim od „štica“, iznad kojih su bile gredice i pješčana izolacija, debljine 10 cm, kao i betonski pod u hodniku i stepenište od „željezo-betona“ obloženog umjetničkim kamenom sa „gvozdenom rašćeladom“. Moderni izgled objekta upotpunio je štit od zida „izdignut kao ures zgrade na sredini  prednjega rebra“ sa dva dva prozora, prema kome je izvršena i popravka krova sa dva novootvorena prozora  veličine 1,20 x 80 cm. [138]

Pored nove bolničke zgrade, svečano otvorene početkom februara, urbani profil prijestonice 1912. godine uljepšali su novo diplomatsko zdanje Velike Britanije, „koje se gradi i doziđuje od nekadašnjeg njemačkog poslanstva“ i dvije stilski istovjetne kuće (doktora Boža Perazića i Stanka Matanovića), „koje se podižu na praznom prostoru iza Zetskog doma“. Gradnjom kuća koje će imati  „po sedamnajest odjeljenja sa svijema udobnostima“ rukovodio je „poznati ovdašnji preduzimač Francuz g. Soaje, poznat kao savjesan i valjan vještak, solidan i ispravan“, dok je nastojnik gradnje bio „engleski arhitekt g. Harti,  spreman stručnjak i od ukusa, što daje najbolje garancije, da će ove dvije  građevine biti solidno i lijepo izrađene i služiti kao ukras naše prijestonice“.[139] U prvom redu zbog nedostatka finansijskih sredstava i kasnije ratnih okolnosti nije realizovana odluka opštinske uprave o gradnji nekoliko, shodno novoj gradskoj strukturi, neophodnih objekata – zgrade osnovne škole sa 20 odljeljenja, „Opštinskog doma“ sa šesnaest odjeljenja, „pazarnice (teza)“, na mjestu tadašnjeg pazarskog prostora i novog groblja. [140] I pored projekta koji je još 1910. godine crnogorskom ministru finansija i građevina podnio inženjer Jovan Maguljani, a povodom kojeg su i 1912. godine preuzimane izvjesne aktivnosti, nije realizovana ni plan izgradnje željezničke pruge Cetinje – Vir. [141]

Kao i u prethodnim periodima posebna pažnja varoške uprave bila je posvećena održavanju i, prema toku dalje izgradnje naselja, proširenju mreže infrastukturnih objekata i poštovanju normi urbanog života.

Između ostalog, reagujući na novinsku kritiku „da od vremena kada je pok. Božo Novaković zasadio tamo razna drveta ni jedno nije prinovljeno“, da ga treba „očistiti, poravnati i putanje mu posuti pijeskom i što je glavno zabraniti kolski saobraćaj po njemu“, izvršeno je temeljno uređenje opštinskog parka. U tom cilju kod  „Odjeljenja narodne privrede“ naručeno je: „1500 četinara, u vrijednosti od po 50 perpera: „ruža pažalica“, zimzelenog drveća i ukrasnog šiblja, 50 sadnica kestena i za 10 perpera raznog cvijeća.[142] Očišćene su i posute pijeskom sve staze, izrađena je nova krovna konstrukcija i postavljen eternit na paviljonu i izvršena popravka i farbanje dvije velike i 30 manjih klupa.[143] U dvorskom parku pokriven je kanal i popravka „bistijerne kod cvijeća i trpeze od krša“.[144] Ispod  novouređenih parkovskih prostora, t.j. „ ispod bašta novog dvora na Uble, od malog džardina do zemlje Ilije Građanina”, prokopan je kanal, a oko voćnog rasadnika na Donjem polju postavljena je žičana ograda.[145] Radi regulisanja otpadnih voda, ali i „čistote i ugleda same varoši“, posebna pažnja posvećena je uređenja trotoara i „kuneta“ koji su, u skladu sa propisanom obavezom vlasnika kuća i placeva, do sredine februara 1912. godine bili  „načinjeni“ u cijeloj varoši. Izuzetak je bio jedino prostor ispred austrougarskog poslanstva, te ih je „s nadom da će im u tom pogledu izaći u susret“ opštinska uprava

upozorila da „izvole narediti“ njihovu izgradnju oko svoga posjeda.[146] Zbog opasnosti podviranja kuća i ugrožavanja pravilnog saobraćaja i u tom pogledu „slabog odziva“, novom naredbom varoške uprave izdatom 24. novembra 1910. godine, građani prijestonice obaviješteni su o obavezi čišćenja snijega sa trotoara i kuneta ispred svojih stanova, dućana, radionica i „namješća“ (placeva) jer će se, slučaju nepoštovanja, „uzeti na odgovornost i vlašću predsjednika Opštine kazniti kaznom koju propisuje & 330 Krivič. Zakonika (od 5-30 perpera)“,[147] dok je obaveza čišćenja ulica bila u nadležnosti opštinske uprave. Novina u pogledu njihovog urednog održavanja nakon zimskog perioda bilo je posipanje pijeskom i ravnanje „velikom makinom, a u toku ljetnjih mjeseci polivanje vodom, koje se „vršilo prije zalaska sunca, pa do kasno u noć“.[148] Zbog velike prašine i neprilagođene brzine kojom su prolazili Bajovom i dijelom Katunske ulice, „gdje ide mnoštvo naroda te se može desiti i koja ljudska žrtva“, krajem marta 1912. godine naređeno je da se poštanski automobili „put Garaža (na Donje Polje) gone putem pored Kadetskog korpusa ulicom Novice Cerovića i Dvorske crkve iza Grude do na Donje Polje, i da dolaze s tim“ i da pri dolasku ili odlasku za Kotor i Rijeku „ne smiju brže ići nego obična kola.“[149] Iz istih razloga, posredstvom Ministarstva inostranih djela, upozoren je austrougarski vojni ataše da svoj automobil ne vozi kroz varoš  „neobičnom“ brzinom, jer se „mimoilazeći narod sa velikom hitnjom mora uklanjati, a često biva i toga da se utovareni konji plaše, tovar im otpada i u narod jurnu“.[150] Iste godine izdata je javna „Objava“ da će se „držanje pasa u ovoj varoši dozvoliti samo onijema: koji im stave na njušku gvozdenu rešetku i budu ih kroz varoš sobom vodili“ i koji „na iste  plate opštinsku taksu od 4 perpera a ova im izdadne broj od metala za 1912. godinu“.[151] Zbog činjenice da je „skoro svaka druga kuća držala jedno ili dvoje“ i da ih u Medovini i Bogdanovom kraju „ima toliko da bi se čitava jedna nahija ishranjivala“, u granicama „novoprojektiranog plana varoši Cetinja i od njega u rastojanju od 1000 metara“, čime je obuhvaćeno područje Donjeg Polja, strogo je zabranjeno držanje svinja.[152] Naredbom ministra unutrašnjih djela nastojali su se iskorijeniti „ružni“ običaji lelekanja „“,koji izaziva šta više podsmijeh kod stranaca, a i inače čini neprijatan utisak kod drugih“ i „nošenje mrtvaca kroz ulice u ovorenim mrtvačkim kovčezima“.[153] Iste godine realizovana je ranije najavljena namjera o uspostavljanju „javne posluge“, za koju je opštinska uprava odredila pet osoba, koje će pored znaka od žutog „pleha“ sa natpisom posluga imati „najamničku knjižicu, u kojoj je naznačen lični opis i tarifa po kojoj imaju da naplaćuju prenos robe“.[154] Odlukom oblasne uprave zabranjeno je „torbarenje“ t.j. pojava da se „pojedine stvari, kao drva, salata, jaja, kokoške, sir, krtola i druge životne namirnice, od kuće do kuće nose kroz varoš i bez dopuštenja prodaju“.[155]

Kraći period mira nakon balkanskih ratova iskorišćen je za za realizaciju nekih od ranije predviđenih projekata. Tokom juna mjeseca na javnim licitacijama ponuđena je izgradnja „komarde“ –  kuće „kod današnje klanice za smještanje mesa“, s izradom od armiranog betona i gvožđa i metalne ograde oko novog varoškog groba s „podnožjem i stubovima od armiranog betona“ (po nacrtu inž. Biberonija izrađena 1918. godine).[156] Izvršeno je i mjerenje varoških ulica, čija je ukupna površina sa  trotoarima iznosila  53.777 m² . 

1)      Dvorska ulica ………………. 3700 m²

2)      Katunska ulica  ……………. 21.497 m²

a)      od Muzike do Crnogorske banke -10.509 m²

b)      od Cr. Banke do I. Nikičine – 3.185 m²

c)      od ove do Paška Koke – 1.788 m²

d)     od ove do Rista Miškovića – 3.382 m²

e)      od ove do Dvora knj. Našljednika – 2.633 m²

3)      Baja Pivljanina ulica …………16. 182 m²

a)      Od Austrijske legacije do Sarajevske ulice – 9.036 m²

b)      Od ove do Instituta – 7.146 m²

4)      Zetska ulica …………………. 1.600 m²

5)      Ivan Begova ulica …………2.700 m²

6)      oko Balšića pazara ulica .2.722 m²

7)      Sarajevska ulica ………….  1.400 m²

8)      Vojvode Batrića do Bajove ulice … 896 m²

9)      Novice Cerovića ………… 3080 m².[157]

U isto vrijeme, obavještavajući da su odlukom ministra unuitrašnjih djela svima koji „nijesu  podigli kuće ili ih  bar počeli podizati“ oduzeti placevi dodijeljeni 1911. godine, opštinska uprava je uputila poziv svim zainteresovanim da im se pismeno obrate do 18. VI. Uz odredbu da iste „moraju početi podizati  najdalje do 1. aprila 1915 a dovršiti do 1. decembra 1915. godine“, istaknuto je da će „prvjenstvo na dobijanje zemljišta imate oni koji su ga ranije bili dobili pa nijesu podigli kuću, kao i oni koji nemaju kuće na Cetinju“. [158]

Međutim, nove ratne okolnosti onemogućile su njihovu izgradnju.“Cetinje je više manje činovnička varoš, koja se prostorom nije jako razvila, a regulatorna osnova nije se mogla provesti, pošto su to prepriječile ratne prilike. Tako je Cetinje ostalo prenapučeno, a usljed općih teških prilika zavladala je i ovdje skupoća, te su i onako rijetki stanovi postali vrlo skupi. Iza osvojenja Crne Gore po c. i kr. četama zaposjele  su iste gotovo sve stanove, a cijene su im tako visoke, kako se u kojem većem gradu ne plaća stan, koji je snabdijeven svim mogućim konfortom. Mnoge obitelji ostale su sa brojnom djecom, bez svoga hranitelja, a stanarima im je povišena. … Na to je nadošlo i pitanje nastanjivanja vojske….. [159] 

---

[1] Sigfrid Kaper, O Crnoj Gori,  Podgorica 1999,  141, (fabrika za izradu municije – “Arsenal”, “Laboratorija”,  podignuta je 1870. godine).

[2] G. Frilley, Jovan Wlahovitz, Le Montenegro contemporain, Paris 1876, 264; Rade Turov Plamenac, Memoari, Podgorica 1997, 399-400 (“Kad je varoš cetinjska produžena i otvorena ulica Baja Pivljanina, na koje se mjesto nađe ovaj spomenik, koi se tom prilikom razvali i namjesto njega ogradi se kuća br. 60, a ploča spomenika namjesti se na desnoj strani pred vrata Vlaške crkve gdje i danas postoji”.)

[3] Simo Popović, Memoari, Cetinje- Podgorica 1995, 28.

[4] Frilej, Vlahović, nav. djelo, 31; Simo Popović, nav. djelo 37.

[5] Jozef Holeček, „Cetinje“, br. 3 „Ovdje“, januar 1974, .31.

[6] Simo Popvić, nav. djelo, 42, 44 i 50-

[7] ACG. Ministarstvo unutrašnjih djela (MUD) 1881, f. 19, br. 286 od 25. II.

[8] ACG, Opština varoši Cetinja, f. 1, 1881-1885, „Račun s troškovima oko napravljanja pjace ispred Dvora“; isto,  MUD 1881, f. 27, br. 2172 od 12. X  1881 (Za ove radove, po izvještaju Vukotića dostavljenom ministru Mašu Vrbici iz opštinske kase isplaćeno je 2997 fiorina i 81 novčić. Od te sume „potrošeno je čisto na trotoare i otvorene kanaliće ispred kuća 1655 fiorina i 55 novčića. Ostala suma od 1342 f. i 26 novčića utrošena je na kanale zatvorene i na nasipanje Pjace“

[9] Isto, Opština varoši Cetinja, f. 1, 1881-1885, br. 17 od 13. IX 1881 – „Račun od rastelada gvozdenih za Pjacu“ („11 komada koje su došle u težini metara 250 po 32 novčića znači u karte fiorina 80, na 6 komada preplet žicom; žice metara 19 po 20 novčića iznosi fior 3, 80 nov. Za ruke 2 f. svega f. 85,80 novčića).

[10] Isto, br. 11 „Spisak radnika koji su nasipali glavnu ulicu u varoši počev od 20 avgusta 1881“, br. 12 „Račun sa spiskom radnika za rad dva kanala koji se prave – jedan od Pazara između kuća Mata Dabovića i Sava Perunova, a drugi od kuće Nika Bogdanova preko pjace koji vodi iza nove škole“ (današnja Zmajeva ulica); br. 13 „Račun od kanala koji se pravi od kuće popa Vidaka preko pjace podoniže kuće Pera Fatića“.

[11] Isto, rn br. 25 od 11 novembra 1881 (ugovor uprave varoši i Draga Đurića iz Novoga o rekonstrukciji  kuće  za  smještaj osnovne škole koja se nalazila u ulici paralelnoj sa dvorskim trgom); MUD 1882, f. 22, br. 920 od 12. V (prijedlog zakupaca Vuka Vuletića  i njegovog partnera Nika Rafailovića da se „prema novim okolnostima“ izvrši rekonstrukcija Lokande); U skladu sa odgovarajućom opštinskom uredbom na privatnim kućama mijenjani su krovni pokrivači.

[12] Isto, MUD 1883, f. 35, br. br. 1059 od 1. juna  i br. 1087 od 8. juna. (obavještavajući da je  „već jedan put saopštijo“ vojvodi Vrbici da dolaska „indžinira Slada nikako ne ostavlja prozore na listri od kuće“, na što se isti oglušio,  Špiro Popović insistira da   Ministarstvo „što skorije naredi G. Vrbici kako će radit“, jer kad  „ostavi prozore mnogo teže će mu se zatvorit“. Kuća je kasnije prodata turskoj vladi za smještaj poslanstva).

[13] Isto, MUD 1883, f. 35, br. br. 1059 od 1. juna  i br. 1087 od 8. juna. (obavještavajući da je  „već jedan put saopštijo“ vojvodi Vrbici da dolaska „indžinira Slada nikako ne ostavlja prozore na listri od kuće“, na što se isti oglušio,  Špiro Popović insistira da   Ministarstvo „što skorije naredi G. Vrbici kako će radit“, jer kad  „ostavi prozore mnogo teže će mu se zatvorit“. Kuća je kasnije prodata turskoj vladi za smještaj poslanstva).

[14] Isto, MUD 1883, f. 36, br. 2031 od 1. XII.

[15] Isto, Opština varoši Cetinja, f. 1, 1881-1885, br. 71 od 21. marta 1883.

[16] Isto, MUD 1883, f. 35, br. 1457 od 19. VIII (ovbavještavajući ministra unutrašnjih djela da je „klak, pijesak, opeka i cimenat već pregnat na mjesto“ i da su „krše“ majstori već počeli „đeljati“, Špiro Popović  moli da se „pošlje u Kotor  za opeku i cimenat“ i da muu se za razne isplate odobri svota od 600 fiorina); Međutim, umjesto na planiranom tornju, italijanski majstor Jakov Solar iz Udina je 1885. godine postavio sat na „Zetskom domu“. Tokom posljednje decenije XIX vijeka, vjerovatno, isti prenijet je na tornju, odnosno Kami-kuli u glavnoj ulici ( Isto, MUD 1885, f. 43, br. 155 od 11. IX (pored „prijed izdatih 75, italijanskom majstoru je, „za podpunu isplatu “, ugovorene isplate predato 45 napoleona, za deset dana boravka na Cetinju – 6 ¼ i za putni trošak „iz uzroka što sahat nije stavljen u avgustu 1883. god po kontratu napoleona 5“); Isto, Uprava varoši Cetinja, 1889-1890, f. 2, rashodi za januar – jun 1890).

[17] Isto, MUD 1883, f. 35, br. 1089 od 8. juna (za nošenje i ukrcavanje kamena na kola i njihovo lomljenje angažovano je deset tamničara).

[18] “Glas Crnogorca” 1884, br. 10, od  4. marta , br. 19 od 6. maja.

[19] Isto, br. 37 od 7. septembra 1884.

[20] Isto  br. 46 od 24. novembra 1885. Zbog spora i zabrane dalje gradnje „izidana i pokrivena, a iznutra još nepregrađena vojvodina kuća”, do proljeća 1884. godine korišćena je kao „privremeno“ pozorište (Simo Matavulj, Bilješke jednog pisca, Novi Sad 1962)

22 “Glas Crnogorca” 1885, br. 46 od 24. novembra.

[21] Isto, Opština varoši Cetinja, 1881-1885, F. 1 a, br. 99 od 18 maja 1884. (između ostalih, kakvi su  rokovi vlasnicima placeva dati ilustruje telegrafska naredba kapetanu Virpazara da saopšti Ristu Gošovu Sotoniću da „ako on neće doći do tri dana da gradi daće se drugome“); isto, br. 17 od 20. juna 1884.

[22] Isto, Opština varoši Cetinja, 1881-1885, F. 1 a, dok. od 19.IX 1884. (pored ferala, za sumu od 80 talijera u cvancike Releza je ugovorio i „poslugu“ osnovne škole, koja je obuhvatala čišćenje četiri školske „kamare“ i tokom zime cijepanje drva za isti broj „soba“ – peći u školi i jedne u opštinskom sudu); Za popravku ferala bio je zadužen limar Kol Đon (Opština varoši Cetinja, 1881-1885, F. 1 a  rn za avgust 1884; isto, računi za mart 1885, br. 94).

[23] Opština varoši Cetinja, 1881-1885, F. 1 a, rn za septembar br. 103 i br. 106, (posipanje pijeska izvršili su „tamničari2 koje su nadgledali Pero Lukin i Pero Releza, a „među“ su izgradili lokalni majstori Niko Baćević, Ivo Releza i Savo Ljubotinjanin).

[24] ACG, MUD 1885, f. 41, br. 705 od 4. juna; isto, Opština varoši Cetinja, f. 1, 1881-1885, bb. od 19. IX 1884; Opština varoši Cetinja, 1881-1885, F. 1 a, računi za jun 1885; br.107 – 114; isto, br. 1 od 18 jula 1886 (sve ove „radnje“ plaćene su 5657 fiorina i 80 novčića)..

[25] Isto, MUD 1885,  f. 41, br. 705 od 4. juna.

[26] Opština varoši Cetinja, 1881-1885, F. 1 a, računi za maj br. 68, maj 1885 (ukupno 26,52 fiorina isplaćeno je Milovanu Mrkovljaninu i Dragu Perovu Komaninu za sadnice, Milovanu „što je odio u Komane za traženje brestova“ i Filipu Krcetinu što je sadio i za njihovu ogradu donio „kočeve i pruće za oplesti“); isto, računi za jun, br. 96 od 6. juna (Stani Ivovoj Releškoj plaćeno 13 barela vode za nasipanje brestova od Bijarde do kuće vojvode Marka).

[27] Dionisije Miković, Cetinjski utisci, „Javor“ 1890. br. 2, 40..

[28] Kudvik Kuba, U Crnoj Gori, Podgorica 1996, 58.                31.

[29] Pavle Rovinski, Cetinje 1484 – 1889, „Grlica“ 1889, 66-68.

[30] “Glas Crnogorca” 1890, br. 12 od 17. marta.

[31] „Glas Crnogorca“ 1890, br. 40 od 1. oktobra; ACG. MUD 1886, br. 1077 od 7. X .

[32] ACG, Opština varoši Cetinja 1891, f. 3, br. 512 od 10. aprila.

[33] Isto, Opština varoši Cetinja 1891, f. 4, br. 1057 od 7. avgusta.

[34] Isto, Opština varoši Cetinja 1891, f. 3, br. 148  od 8. marta (kako je u ugovoru zaključenom između Uprave varoši i proizvođača precizirano“ težina cijevi svakog potrebnog metra ima biti od 20 do 22 kila, i da budu probate u fabrici na 20 atmosvera snage“, a naručilac će „svakih sto kila cijevi“ platiti 15 frnaka u zlato).

[35] Opština varoši Cetinja 1891, f. 4 br. 789 od 19 avgusta 1891.

[36] Glas Crnogorca“ 1891, br. 42 od 12 oktobra.

[37] Ludvik Kuba, U Crnoj Gori (1890 – 1891), Podgorica1996, 59.

[38] Isto, MUD 1890, f. 60, br. 1665 od 25. avgusta  (izuzimajući akacije, koje su se mogle uzeti iz državnog rasadnika u Podgorici, ostalo rastinje i „ambalaža za sve naručeno koštala bi od prilike 100,00 f., a sve ukupno 882,20 fjorina“)

[39] ACG, Opština varoši Cetinja 1892, f. 6, bb od 15. januara (za taj rad Kovačeviću je sa zakašnjenjem isplaćeno 6 fiorina i 40 novčića); Isto, Opština varoši Cetinja 1891, f. 4, b.b. od 22. maja ( drveće ije plaćeno 80,90 fiorina,  transport „šest bala od Goricije do Kotora u težini 410 kila – 11,19  i diklaracije 0,64 f. i ćirije od Kotora do Cetinja za 410 kila po 2 novčića 8,20; svega 100,93 fiorina“)..

[40] Isto, Uprava dvora 1892, f. 13, priznanica na 100 fiorina koje po „po zapovijedi Gospodara“ upravnik  Dvora Savo Kapičić predao knjazu Petru Karađorđeviću „za rad klizanja u jazu“); isto, Uprava dvora 1893, f. 14, br. 23, od 21. jula (po istoj nabavnoj cijeni klizačko društvo „ustupilo“ je Dvoru tri svoje lampe za 113,80 fiorina – jedna  viseća sa priborom – 42,60 i dvije za zid sa reflektorima i priborom – 71,20).

[41] ACG, Opština varoši Cetinja 1892, f. 6, rn. b.b. od 23 VIII (za „stimavanje zemljišta između popa Vidaka i opštine Cetinje kuda je prošao put od parka“  Ivu Mićunovu, Vasu Savovu i Đoku Novovu plaćeno je 41 fiorina); isto, Opština varoši Cetinja 1895, f. 10, br. 946 od 10. novembra.

[42] ACG, Uprava dvora 1892, f. 13 račun od 29. novembra.

[43] Isto, Opština varoši Cetinja 1892, f. 5a, br.419 od 4. VIII.

[44] ACG, Opština varoši Cetinja 1893, f. 8a br. 621 ,računi od januara do decembra (br. 61 i 146).

[45] Isto, Uprava Dvora 1894, f. 20, račun za jun br. 73 (priznanica Marka L. Ivaniševića da je primio pare za „ladnik i barake na ovdašnjem pazaru koje je prošle godine napravio“).

[46] Isto, Opština varoši Cetinja 1893, f. 8, br. 379 od 24. avgusta. 

[47] Isto, Opština varoši Cetinja, 1893, f. 8, br. 39 od 13. II; isto, Uprava varoši Cetinja, 1893, f. 7,  br. 2 od 2. i br. 4 od 3. i 25. novembra. (u to vrijeme kuća Prestolonasljednika Danila bila je prva u nizu od četiri kuće na trgu preko puta Lokande, na mjesto kojih je 1912. godine podignuto englesko poslanstvo

[48] Isto, Opština varoši Cetinja 1895, f. 11 br 43, od 10. XII.

[49] Isto, Uprava građevina 1896, f. 14, br. 530 od 28. XI.

[50] Isto, Opština varoši Cetinja 1896, f. 12, br. 113 od 5. III; isto, f. 13, br. 195 od 18. IX.

[51] Isto, Opština varoši Cetinja 1895, f. 10, br. 675 od 19. avgusta.

[52] ACG, Uprava Građevina 1896, f. 13, br. 96 od 5. jula.

[53] Isto, Opština varoši Cetinja 1895, f. 10, br. 741 od 6. IX (Crnogorski zakonici 1796 – 1916, knj. II, Podgorica 1998, 344-345).

[54] ACG, Uprava varoši Cetinja 1896, f. 12, br. 293 od 15. III

[55] Isto, Opština varoši Cetinja 1896, f. 12, br. 113 od 5. III; isto, Uprava građevina 1896, f. 13, br. 195 od 18. IX.

[56] Isto, MUD 1899, f. 100, br. 1174 od 10. XI i br. 1177 od 19. XI.(zemljište je procijenjeno 250 fiorina i 14 novčića. U zamjenu za njega Kosanoviću je „dato zemljište koje je bio uzeo g. Marko Vukotić pa ga dobrovoljno ustupa“). Isto, MUD 1899, f. 100, br. ? od 5. I (I ovom prilikom obilježena ulicu „zafatila je jedan kraj zgrade g. Kovačevića, koji ne da zgradu na komate no cijelu za 600 fiorina“).

[57] Isto, Opština varoši Cetinja 1898, f. 16, br. 911 od 14. XI.

[58] Isto, Opština varoši Cetinja 1896, f. 12, br. 223 od 13. III (u navedeni broj nijesu uračunati  stanovnici Donjeg Kraja i Bajica,  „privremena lica“, t.j. đaci i radnici – majstori kojih je bilo oko 166 i, već od te godine 600 vojnika, koji su se smjenjivali po kvartalima).

[59] “Prosvjeta” 1894, 437-438; isto, 1895, 500.

 

[60] Isto, Opština varoši Cetinja 1896, f. 12, br. 673 od 10. VII.

[61] Tatjana Jović, Dvorac knjaza–kralja Nikole na Cetinju 1863-1918), “Glasnik Narodnog muzeja Crne Gore”, knj. 1, Cetinje 2004, 103-139; 

[62] Tatjana Jović, Dvorac prestolonasljednika Danila na Cetinju,  “Glasnik Narodnog muzeja Crne Gore”, knj. 3, Cetinje 2007, 121-139. ACG, Uprava varoši Cetinja 1895

[63] „Glas Crnogorca“ 1896, br. 41 od 6. oktobra.

[64] Uprava dvora 1893, f. 14, rn za avgust br. 1 i rashodi za novembar (nabavka materijala – „fernade“ na prozore, gvožđe, drvenarija, cemenat, „tigle“, opravka, postavljanje i „pituravanje“ ikonostasa i radovi, kojim je rukovodio Miloš Lepetić plaćeni su 1429 fiorina).

[65] „Glas Crnogorca“ 1896, br. 51 od 14. XII.

[66] Isto, Opština varoši Cetinja 1896, f. 13, rn. za maj; Isto, 1897, f. 14, br. 258 od 31. III..

[67] Isto, Opština varoši Cetinja 1899, f. 21, br. 50 od 7. juna.

[68] Isto, Opština varoši Cetinja 1893, f. 8, br. 468 od 21. IX.

[69] Isto, MUD 1898, f. 94, br. 1032 (izuzev „svojte, pokajnice, koje ne mogu stići na dan pogreba“ zabranjeno je „dolaziti na saučešće poslije pogreba“. Takođe „na dan pogreba, a kamo li poslije njega, u kući pokojnikovoj, pred njom, niti pred crkvom, ne smije se nipošto iznositi ni davati: vino, rakija, kafa, niti ikakvo drugo špirituozno piće, nego bez svega ovoga bez potrebnog troška, mrtvac neka se ožali po običaju, neka se opoje po obredu naše pravoslavne crkve i sahrani uz zapeljenje voštanih svijeća i blagoslovenog koljiva –panahije“); isto, MUD 1897, f. 87, br. 1169 od 8. XII; Glas Crnogorca“ 1890, br. 1 od 1. januara; Crnogorski zakonici 1796 – 1916, knj. II, Podgorica 1998, 76; ACG, Uprava varoši Cetinja 1893, f. 8, br. 623 od 18. XI (zbog igranja “azardnih” igara u njihovim lokalima „napomena“ je dostavljena Vuku Vuletiću, Antonu Rajnvajnu, Roku Ćosoviću, Jevtu Đorđeviću, Jovanu Goluboviću).

[70] Isto, Opština varoši Cetinja 1892, f. 5 , br. 79 od 27 marta; isto, f. 5a, br. 409 od 3. VIII; isto, Opština varoši Cetinja 1891, f. 4 br. 729 od 11. XII; isto, , Opština varoši Cetinja, 1892, f. 6, bb od 1. V.

[71] Isto, Opština varoši Cetinja 1892, f. 5 , br. 176 od 16. maja

[72] Isto, Opština varoši Cetinja 1891, f. 3 br. 217 od 18. IX; isto 1891, f. 4, br. 7490 od 5. VIII.

[73] ACG, Opština varoši Cetinja 1896, f. 12, br. 743 od 3. VIII; Isto, Opština varoši Cetinja 1897, f. 14, br. 271 od 4. IV (u slučaju nepoštovanja naredbi  „prekršioci će se za prvi i drugi  put globiti a treći puta biće zatvoreni“).

[74] Isto, Up. Varoši Cetinja 1896, f. 12, br. 429 od 29. IV (Za nepoštiovanje ove naredbe predviđene su visoke „globe“: prvi put fior. 5, drugi put fior. 10, a treći put, prekršiolac će biti „zatvoren i globljen“).

[75] Isto, Opština varoši Cetinja 1896, f. 12, br. 430 od 30. IV; isto, f. 12,  br. 689 od 16. VII.

[76] Isto, Uprava Varoši Cetinja 1882-1940, f. 133, naredba od 12. XII 1896.

[77] AO NMCG, Zakon za trgovački obrt, Cetinje 1899.

[78] ACG, MUD 1900, f. 101, br. 26 od 10. I: (žalbu je potpisalo 16 vlasnika koji su za navedeni period 1896.-1898. godina platili porez, dok je na spisku onih kojima se nije tražila laktarina za 1898. godinu navedeno 66 vlasnika novoizgrađenih kuća).

[79] Isto, Opština varoši Cetinja 1900, f. 24, br.39 od 26. VI (na sastavu dvije glavne ulice Katunske i Bajove iznad Vlaške crkve)

[80] Dionisije Miković, Kod vojvode Peka Pavlovića, „Orao“ 1900, 37.

[81] Ministarstvo finansija 1907, f. 275, br. 67 od 14. II.

[82] ACG, MUD 1904, f. 12, br. 3883 od 29. X; Up. Varoši Cetinja 1902, f. 45, br. 1077 od 2. V)

[83] R. Dragićević, Podizanje zgrade ruskog poslanstva na Cetinju, “Starine Crne Gore”, knj. V, Cetinje 1975, 182.

[84] ACG, Uprava Varoši Cetinja 1901, f. 40, bb od 21. juna 

[85] ACG, MID 1905, f. 81, br. 1390 od 16. VI.

[86] Isto, Uprava opštine Cetinje 1903, f. 55 br. 831 od 25. IV; isto Ministarstvo finansija 1906, f. 257 br. 594; isto, Ministarstvo Prosvjete 1946, br. 11481, Cetinje 16. IX.

[87] “Cetinjski vjesnik” 1908, br. 6 od 16. jula.

[88] ACG, Uprava Varoši Cetinja, 1882-1940, f. 133, bb od 7/4 1902; isto, 1903, f. 58, br. 2320 od 4. X; isto 1902, f. 53, br. 970, 10.XII; „Glas Crnogorca“ 1903, br. 1 od 1. januara; isto, 1904, br. 45 od 30. X< AO NMCG, Prinovljeni rukopisi 1903, br. 335 od 8. X (vlasnik prizemne kuće duge 11 i široke 11 metara sa „tezom i kužinom“ u dvorišnom prostoru dužine 32 i širine 11 metara bio je ađutant prestolonasljednika Danila. Kuća je plaćena 8000 kruna).

[89] Potreba da se „zbog velikog broja ženskih i muških učenika u osnovnoj školi koja se nalazi u sredini varoši napravi novo školsko zdanje jer je ovo tijesno“, konstatovana je još 1897. godine (Isto, Uprava Varoši Cetinja 1897, f. 14, br. 328 od 17. V); isto, Uprava varoši Cetinja 1904, f. 65, b.b. od 1. marta; isto, 1907, f. 75 br. 90 od 5. III.

[90] „Glas Crnogorca“ 1903, br. 31 od  19. jula (kako je tada najavljeno „iste takve škole biće otvorene u Podgorici i Nikšiću“).

[91] “Glas Crnogorca“ 1904, br. 6 od 7. februara (za izdržavanje škole, u kojoj je „za sada“ primljeno desetoro djece, de Mek će „izdavati Društvu mjesečno 250 kruna, ili godišnje 3000 kruna, što za tri godine čini 9000 kruna, i to na platu učitelja, na hranu djece i t. d. Osim svega toga, taj je najveći do sada društveni dobrotvor dragovoljno pristao, da kupi i potrebni alat i materijal za školu.“ Njom je rukovodio „stručnjak u tom poslu g. Jovo Nestorović, Srbin Novosađanin, koji je više godina proveo u knjigovezačkom poslu kod velikih radnja u Austriji i Njemačkoj, a u pošljednje vrijeme bavio se je u Mostaru, u knjižari Pahera i Kisića“).

[92] “Glas Crnogorca“  1903, br. 10,  od 1. marta; isto 1905, br. 13 od 2. i br. 14 od 9. aprila.

[93] “Glas Crnogorca“ 1906, br. 20 od 20. maja.

[94] Glas Crnogorca 1906, br. 20 od 20. maja i br. 27 od 8. jula (pokroviteljica kluba bila je knjaginja Milica, a pravila su napisana po uputstvima supruge austrougarskog poslanika baronese Kun i sekretara turskog poslanstva  Dževad beja. Za ovu „zanimljivu sportsku igru“ članovi kluba zakupili su teren između sela Umaca i novog talijanskog poslanstva pored samog kolskog puta koji vodi k Lovćenu“).  ACG, MUD 1906, f. 39, br. 3240 od 22. VI; isto, MID 1906, f. 87, br. 1541 od 13. juna (ugovor o zakupu terena i molba koju je na zahtjev opštinske uprave proslijeđena Ministarstvu inostranih djela da „dotično društvo ostupi od okupiranja tog zemljišta, pošto ga je već bila uzela opština za opštinsko groblje“).

ACG, Uprava varoši Cetinja 1908, 4. IX 1908 (fascikla, broj dok. ?).

[95] Isto, Ministarstvo finansija 1907, f. 280, bb. od 15. III; isto Uprava Dvora 1903, f. 57, br. 324 od 10.V (do „malih vrata“ na dvorskom đardinu lokalni majstor izgradio kapiju šir. 3 m i visine 1,80 sa kolonama“); isto, MUD 1904, f. 8, br. 2938 od 4. VIII; isto  1906,  f. 37, br. 2620, od 16. V i f. 39, br. 3240 od 22. VI (zahtjev varoške uprave da „dotično društvo Golf kluba ostupi od okupiranja zemljišta“ koje je određeno za novo  „Varoško-Donjokrajsko i Humačko groblje“); isto, MUD 1906, f. 37, br. 2620, od 16. V (molba arhibiskupa barskog da mu se odredi i pokloni kakvo mu drago mjesto za groblje ili pokopavanja katolika na Cetinje“).

[96] „Glas Crnogorca“ 1905, br. 28 od 16. jula.

[97] ACG, Uprava Varoši Cetinja 1906, f. 70, br. 145 od 17. III.

[98] Isto, Uprava Varoši Cetinja 1906, f. 70, br. 468 od 12. IV.

[99] Isto, MUD 1906, f. 35, br. 2200 od 20 IV.

[100] Isto, Uprava Varoši Cetinja 1903, f. 56, br. 1384 od 5. VIII.

[101] Isto, Uprava Varoši Cetinja 1882-1940, f. 133, bb. od 26. III 1902.

[102] ACG, Uprava Varoši Cetinja 1904, f. 65, br. 100 od 4. II; Prethodno, kako se u jednoj od dopisa šefa saniteskog odjeljenja navodi „svakovrsne krpine i smetište bacani su u opkop koji se nalazi duž puta koji vodi između bolničke bašte i bašta Zetskog doma i Otomanske legacije ka opštinskom parku“, dok su kasnije perjaničke sluge upozorene „da ubuduće smet ne bacaju u velikom kanalu koji vodi vodu iz varoši u ponor ispod ovdašnjeg  manastira“ (isto 1902, f. 45, br. 1042 od 2. V; isto, 1906, f. 70, br. 510 od 20. IV).

[103] Isto, Uprava varoši Cetinja 1907, br. 340 od 24. marta; DACG, isto, Opštinski sud Cetinja 1908, f. 8 II-1908-7; isto, Uprava varoši Cetinja 1912, f. 91, br. 1053, B-1910 – 553 (zakup uličnog osvjetljenja 1908. godine dodijeljen je braći Peru i Đuru Martinioviću, a krajem naredne Peru K. Ivaniševiću ).

[104] “Glas Crnogorca” 1909, br. 50 od 28. XI; DACG, Ministarstvo finansija 1910, f. 370, br. 1689 od 4 VI (pošto je od firme „Emanuele Krauz“ iz Trsta dobila povoljnije uslove za električno ulično osvjetljenje, dug za poručenih 25 „aladinovih“ lampi preuzelo je ministarstvo finansija).

[105] Isto, MID 1905, f. 81, br. 1512 od 13. jula

[106] Isto, Uprava Varoši Cetinja 1907, f. 75, br. 10  od 13. avgusta.

[107] Isto, Uprava Dvora 1907, f. 76, br. 1066 od 30. VIII.

[108] Isto, Uprava Dvora 1908, f. 86, br. 361 od 6. V; isto, f. 87, br. 2708 od 25. X.

[109] Isto, Uprava Varoši Cetinja, 9. V 1900 ( „Koji bi prekoračio ovu naredbu globit će se I put fior. 10, a za II put – 20 i zabranit mu se prolazak kroz varoš“).

[110] Isto, Opština varoši Cetinja 1903, br 686 od 31. III (u slučaju nepoštovanja predviđena je kazna od 10 fiorina)

[111] Isto, Uprava Varoši Cetinja, 1903, f. 60, br. 3023 od 5. XII (dozvoljeno je bilo jedino „pucanje sa slijepim fišecima na Badnju večer, kad se nalažu badnjaci i kad oni dogore, t.j. najdalje do ponoći“).

[112] Isto, Opština varoši Cetinja 1903, br. 689 od 31. III (Ukoliko neko „drijevo ošteti onaj pred čijom se kućom nalazi treba da kaže štetočinu, ili ako ga ne bude znao, onda da drijevo popravi. Ko se uhvati da drijevo pokvari, ili ko prouzrokuje da se isto osuši moraće drugo o svome trošku posaditi i suviše za zloupotrebu biće globljen sa 10 kruna u korist opštinske kase“); isto, 1903, br. 990 od 1. V; isto, 1906, f. 70, br. 471 od 14. IV (roditelji djeteta kaznit će se prvi put 6 , a drugi put 10 kruna „i odstojaće 24 sata zatvora; prema njihovoj cijeni sa 4,40, odnosno 2, 20 krune kažnjeni su roditelji djece koji su na Obilića poljani slomili izolatore – „ćikare“ na telegrafskim stubovima).

[113] “Cetinjski vjesnik“ 1910, br. 101 od 24. XII.

[114] AO DMC, Nikola I 1910, br. 31 od 31. III; DACG, Odjeljenje Min. Finansija 1910, f. 23, br. 1176 od 14. VIII (novčana vrijednost kuća iznosila je 12.785,39, a 80.500 perpera).

[115] Isto, Uprava Varoši Cetinja 1910, f. 86, od 25. IV 1910; isto, br. 582 od 20. V (umjesto planiranih 400.000 trošak izgradnje i uređenja Doma Knjaževe vlade iznosio je 1.000.000 kruna).

[116] Jović Tatjana, Dvorac knjaza – kralja Nikole na Cetinju (1863-1916), „Glasnik Narodnog muzeja Crne Gore“, knj. 1, Cetinje 2004, 114.

[117] Isto, Sud opštine Cetinje, 1910 f. 17. br. 222. od 25. V 1910; isto, MF 1910, f. 394, br. 11 od 2. VI; isto, f. 396, br. 762 od 24. VII.

[118] „Cetinjski vjesnik“ 1910, br. 54 od 7. jula.

[119] ACG, MF, 1910, f. 392, br. 735 od 26. IV, isto, Uprava dvora, knj. br. 99, „Protokol Nj. V. Kralja Gospodara. Računi građevina u 1909 i 1910. godini (liokalnom majstoru Milošu Kavaji je izgradnja „međe i izvjesnog komada parapeta u klak, nasipanje iste međe da bude u ravnini pjace rečene gore“ plaćeno 785, a Niku Dubovičaninu za rušenje „tablica i avlije“1253,55 perpera).

[120] Cetinjski vjesnik 1910, br. 56 od 14. jula.

[121] ACG, Uprava varoši Cetinja 1910, f. 86, br. 102 od 3. IV

[122] Isto, Uprava varoši Cetinja 1909, f. 84, br. 1237 od 18. IX (ističući da bi ne samo varoš dobila ljepši izgled već bi se „stvorili značajni prihodi, molbu za uređenje ulice duž koje bi „na prostoru od deset metara uzduž naših dosadašnjih bašta“ ogradili „druge svoje kuće“ potpisali su vlasnici kuća u Bajovoj ulici: Kapetan Petar Lompar, Stevo M. Jabučanin, Đuro M. Andrić; Marko L. Ivanišević, A. S. Milošević. Ilija B. Jabučanin, Marko Zekov Borozan, Novak Burić i Vuko Đurišić).

[123] Uprava opštine Cetinje 1912, f. 91, br. 874 od  3. IV 1910 (po cijeni od 5,33 za šest dana rada na trasiranju –  23., 26, 27, 29, 30 i 31 marta i mjerenju – 1i 2 aprila Radoviću je plaćeno 42 perpera i 69 helera).

[124] Isto, Uprava varoši Cetinja 1910, f. 86, br. 102 od 3. IV (U Katunskoj ulici „portune“ su bili obavezni podići: Stanica Matanović, vojvoda Plamenac, Marko Tomović i Ilija Hajduković U Bajovoj ul – Živko Dragović, Pero Jovićević, Stevo, Špiro i Mišo Popović, kao i portun između kafane Marka Gvozdenovića i kuće Đura Bogdanova; u ul. voj. Batrića – Mišo Popović; Dvorska – Ivo Radonjić; Zetska – Niko Vitorović, Marica Garova, Anđe Petrović, kom. Stanko Matanović; Zmajeva – Proto Kapa i voj. Vuković – 7,90 m; Ivanbegova – Mitar Tanović 17,80  i Ilija M. Poček- 10,20; voj. Cerovića – voj. Šako Petrović, Anđe Petrović, Jovan Milunović, Marko Lukin, Petar Spasić, Bogdan P. Martinović,  Mitar P. Martinović, Ilija Cuca, Mašo Poček, kom. Cuco Kruška, dr. Stanko Matanović, kom. Stanko Matanović, Luka B. Martinović, Šako St. Martinović, pok. Jovo Gerun; Sarajevska – Vido Martinović, M. Jabučanin Petar Spasić, Andrija MiloševićSkadarska- Marko Bugar , komunski portun i državna kuća; ul. Vojvode Plamenca – Mitar Rajković, Pero Begović da „u krajnjem slučaju samo portune i zid po planu urade“, Mrgud Vujović i Filip Lopičić; Brankova ulica – Filip Vujović, državna kuća, Đuro Stanković; Hercegovačka – Mićun Pavićevi. Marko Releza, Savo Mikulić, Ivo St. Jabučanin, Mićo Ilinčić, Đuro Prlja, Jole F. Jabučanin, proto Kapa, Marija Kovačević, Nade Vizentin, Dubrovačka – Mitar Pajović i Petko Pajović.)

[125] Isto, Uprava varoši Cetinja 1910, f. 86. br. 784, izvještaj od 9. marta (članovi komisije bili su Jovan Maguljani, Stevo Popović i Mićo Barović).

[126] Isto, Uprava varoši Cetinja 1910, f. 86. br. 784, izvještaji od 22. i 30 juna (članovi druge komisije Jovan Hajduković i Stevo Popović. Za hitnu popravku i postavljanje vrata navedeni su  „portuni“ –  do njemačkog poslanstva, „vis a vis Opštinske uprave“,  „niže državnog depozita pisaćeg materijala, sproću radnje Mića Barovića,  spram pjace između kuća Nj. V. Gospodina Mitropolita i Jova Kosića, portun idući od pjace k Vojnom Stanu“ i na dvorištu „sproću Crnogorske Banke“).                       

[127] Isto, Uprava dvora 1910, f. 103, b.b. od 19. maja 1910 (S naznakom da posluže samo kao prenoćište,  za postavljanje šatora predloženi su tereni „za Zetskim domom“ i u đardinu Nj. Visokopreosveštenstva Gosp. Mitropolita“).

[128] Cetinjski vjesnik 1910. br. 63, od 8. avgusta.

[129] Cet. Vjesnik 1910, br. 100 od 18. decembra.

[130] ACG, MID 1911, f. 149, br. 1589 od 1. VI; isto, f. 154, br. 2953 od 19. X 1911.

[131] Isto, Uprava varoši Cetinja 1910, f. 86, br. 31 od 5. IX; „Cetinjski vjesnik“ 1911, br. 68 od 31. VIII; AO NMCG, f. Nikola I 1910, br. 28 od 9. III (predračun za gradnju novog depozita  dužine 25, širine 5 i visine 4 cm, koji bi koštao 8500 perpera podnio je Miloš Lepetić).

[132] Isto, SUD opštine Cetinje 1911, f. 18, br. 2225 od 26. IX 1911 (Uz ugovorenu cijenu za „svaki linijalni metar cijevi (sa kopanjem i zatrpavanjem) od 90 m/m  9 perpera, odnosno 3,80 i 2,50 za one promjera 51 i 41 mm.  i preporuku da cijevi nabavi od „koje poznate i solidne firme“, koje će nakon pregleda „stručnog lica“ na Cetinju „katranisati u dvije ruke“).

[133] Isto, MID 1913, f. 160, br. 954 od 30. VI (zbog brojnih primjedbi razmatrano je pitanje da se potrošnja vode umjesto po „konterima“ plaća po paušalu“).

[134] Isto, Uprava dvora 1911, f. 104, br. 626 od 21. VI 1911 (Cijena instalacije 1 svjetiljke  „jedanput za svagda bez veze kućne instalacije sa uličnom žicom, što se plaća po pogodbi i prema udaljenosti“ bila je 25 perpera, a, u zavisnosti od jačine cijena „običnih“ sijalica, oblika kruške sa „metalnim žicama“ bila je: od 16 i 25 normalnih svijeća – 3, od 33 – 3,50, 50 – 4 i od 100 svijeća 6 perpera).

[135] Isto, Uprava varoši Cetinja 1912, f. 91, br. 1053, od 9. XII 1910 i  6. II 1911.

[136] ACG, Uprava varoši Cetinja 1912, f. 91, br. 1053, od 3. maja 1911. 

[137] Isto, Uprava varoši Cetinja 1912, f. 89, br. 107 od 21. juna; „Cetinjski vjesnik“ 1911, br. 52 od 6. jula.

[138] ACG, Sud opštine Cetinje 1911. f. 18, br. 1332, od 6. VI  i br. 1884 od 20 avgusta 1911 (uz novu „tezu“ izrađenu cijelom širinom dvorišta, cijena obavljenih radova bila je 16.800 perpera)

[139] Cetinjski vjesnik 1912, br. 19 od 3. II (Nikola i Milica na svečanom osvećenju pred novosagrađenu bolnicu ‘Danilo I’, koja je bila sva okićena i dekorisana zastavama, trobojnicama, emblemima i drugim raznim dekoracijama. Na dnu stepenica pred bolnicom Njih su dočekali ministar unutrašnjih djela g. Marko Đukanović, upravnik bolnice g d-r Stanko Matanović ig. G. ljekari i nastarija milosrdna sestra, koje su iz Rusije naročito izaslane“),  Cetinjski vjesnik 1912, br. 72 od 7 septembra.

[140] Uprava varoši Cetinja 1914, f. 99 br. 1066 od 16. VI 1912 (Uz planirani rashod od 800.000 perpera, za koji bi opštinska uprava garantovala „svojim taksama od mjera, mjeračine i uvoznine“ u iznosu od 52.000 per. godišnje i značajni prihod „koji bi donosila novosagrađena pazarnica, a koji bi po našem predračunu iznosio oko 40.000 perpera, radovi na izgradnji ovih objekata povjeren je francuskom arhitekti Soajeu. U arhivskom dokumentu, kao prilozi nalaze se planovi opštinskog doma  arhitekte Belade i Ferdinanda Balaka, po čijem predračunu bi izgradnja dvospratnog zdanja sa 14 duplih prozora  –  6 na donjem, osam na gornjem i  šest krovnih prozora, koštala 40.000 perpera).

[141] Risto J. Dragićević, Nekoliko dokumenata o projektu željezničke pruge Cetinje –Vir, „Zapisi“, knj. XXIII, Cetinje 1940, 114-119 (prva predložena trasa u dužini  35.000 metara bila je: Cetinje – Lipa Dobrska – Ceklin – Ljubotinj – Podosmin – Stubica Građanska – Građani – Podgora – Tomići – Brčela – Sotonići – Vir-Pazar, čija bi gradnja koštala 1,575,000 perpera).

[142] Cetinjski vjesnik» 1911, br. 26 od  ? marta; Uprava opštine Cetinje 1912, f. 89, br. 338 B-1912 – 147 od 14. III (s nadom da „će se sjemenje sadnica iz ovog rasadnika dati opštini ako ne besplatno, ono u pola cijenena čem će im se blagovoliti).      

[143] ACG, Uprava varoši Cetinja 1912, f. 91, rn. od 10. VIII 1913. (po predračunu majstora za gvozdenio kostur 21 komad „gvožđa zvatog T dužine 5,20 m i promjera 40×40 m/m, „drveni krov sa muralima i šticama 97 m. 25 m/m i isto toliko eternita naručenog kod limara i mehaničara Haćeka  (Hatschek) koštalo bi 1378, 10 perpera); Isto, 1913, f. 94, br. 577 od 13. V (velike klupe, površine 41, a manje 40,80 metara).

[144] Isto, Uprava Dvora 1911, f. 108, br. 778 od 22. XII.

[145] Isto, Uprava Dvora 1912, f. 119, bb 16. VI 1912 (kanal je izradio Tomo Milov Jabučanin, koji se obavezao da će za ugovorenu cijenu od 679 perpera u roku od 20 dana  „prokopati kanal tako da se „ne bi voda zaustavljala tun dužinom zida“ sa zidom građenim „dobrim krupnim kršima“, i da će u zemlji „kao polumenta umjestiti po jedan običan kamen, a po vrhu zida složiti „ljepše jedan do drugog da izgledaju kao vrsta.“); isto, Ministarstvo finansija 1912, f. 453, br. 1220 od 18. I (Petru Drecunu za ključ, bravu i žicu plaćeno 63 perpera i 35 para).

[146] Isto, MID 1912, f. 156, br. 340 od 14. II.

[147] Isto, Uprava varoši Cetinja 1910, f. 87, br. 1385 od 25. XI.

[148] „Cetinjski vjesnik“ 1911, br. 17 od od 26, februara i br. 55 od 16. jula.

[149] ACG, Uprava opštine Cetinje 1912, f. 89, br. 169, od 28. III

[150] Isto, MID 1912, f. 162, br. 2336 od 11. XI.

[151] Isto, Uprava varoši Cetinja 1912, f. 89. br. 261 od 15. marta.

[152] Isto, Uprava varoši Cetinja 1912, f. 89, br. 1231 od 13. II.

[153] „Cetinjski vjesnik“ 1911, br. 32 od 27. IV (Ko bi se o istu ogriješio, kazniće se prvi put globom od perpera pedeset, a u ponovljenom slučaju zatvorom od mjesec dana, a i same vlasti biće strogo odgovorne, kad se ne bi upravljale prema istoj naredbi, već se o nju oglušile); isto, br. 64 od 17. VIII

[154] „Cetinjski vjesnik“ 1912, br. 16 od 22. II (po „tarifi“ za „robu“ težine od 1-10 kg. Naplaćivaće se 20 para; od 1o.20 kg – 40 para; 20-30 kg 50 para, 30-50 1 perper i od 50-100 kg – 1,40 perpera); ACG, Uprava opštine Cetinje 1912, f. 89, br.103 (račun vojne radionice u iznosu od 20 perpera za pet pločica izrađenih za nosače – amale).

[155] ACG, Uprava opštine Cetinje 1912, f. 89, br. 178 od 30. III.

[156] ACG, Uprava varoši Cetinja 1914, f. 99. br. 1022 od 10. VI; isto, Uprava varoši Cetinja 1918, f. 124, br. 3733 od 29. V (po predračunu koji je u sporazumu sa Biberonijem pregledao crnogorski inženjer Matanović na „fundamentu“ dubine  50 cm u suvomeđi, „od kamena u klak broširani“ ogradio bi se „zidić (sokel) 10 x 0,50 x 0,60 m, a na njemu zid od kamena „50 cm debeo, 1,50 visok, poligonalne izrade, kao što je zid oko talijanske legacije“).

[157] Isto, Uprava varoši Cetinja 1914, f. 79 br. 1132 od 25. juna (mjerenja je obavio inženjer Stanko Radović).

[158] Isto, Uprava varoši Cetinje 1914, f. 99, br. 1021 od 10 juna.

[159] „Cetinjske novine 1916, br. 24 od 5. studenoga.

ARHITEKTURA CETINJA U PERIODU IZMEĐU DVA SVJETSKA RATA

Nakon ujedinjenja u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca, 1918. godine, Cetinje ostaje administrativno sjedište Zetske oblasti, a podjelom kraljevine na banovine dobija status glavnog grada Zetske banovine. Prvi svjetski rat označio je kraj intenzivnog i naglog razvoja grada, perioda u kojem je kompletirano i urbanistički zaokruženo Istorijsko jezgro. Novi graditeljski zamah predstavlja gradnju reprezentativnih pa čak i monumentalnih javnih i stambenih objekata, ali i uređenjue trgova kao i postavljanje javnih spomenika. Iako su neki objekti predimenzionirani u odnosu na jednostavno urbano tkivo i skromne porodične kuće te svojim dimenzijama narušavaju urbanu strukturu i postojeće prostorne odnose, ovaj period rezultira i stvaranjem grada sa evropskim karakteristikama.

U okviru samog Istorijskog jezgra nastalo je oko 80 građevina među kojima su reprezentativno zdanje Banske uprave, Žandarmerijska stanica, Hipotekarna banka, škola „Njegoš“, hotel „Njujork“,

Banski stanovi, Zadružni dom i druge zgrade javne namjene.

U urbanističkom smislu izgradnja Cetinja u ovom periodu se naslanja na postojeću urbanističku matricu oformljenu tokom prethodnih epoha. Za gradnju javnih objekata koriste se slobodne neizgrađene parcele kojih je u tom periodu još bilo u užoj zoni istorijskog gradskog jezgra. Izrada projekata povjeravana je najpoznatijim arhitektima tog vremena kao što su Nikolaj Krasnov, Dimitrije Leko, Gojko Tadić, Vukota Vukotić, Periša Vukotić i Bogdan Nestorović čija djela unose nove uticaje u arhitekturu Cetinja. U periodu između dva rata nastaju i prve moderne zgrade tog vremena kakve su dvije zgrade u neposrednoj blizini Vladinog doma.

U isto vrijeme stambenim zgradama u nizu uobličene su tri strane Balšića pazara čiji izgled je, sa manjim izmjenama, sačuvan do današnjeg vremena.

Zgrada Banske uprave je projektovana prema projektu Nikole Krasnova na slobodnom prostoru između pozorišta Zetski dom i zdanja bivšeg Ruskog poslanstva. To je po obimu i kvadraturi najveće zdanje na Cetinju (45,30×85,10m). Realizovana je 1932. godine.  Ima suteren, prizemlje i dva sprata a na glavnoj fasadi i treći sprat. Monumentalnih je dimenzija, zamišljena kao reprezentativno zdanje sa prostorijama grupisanim duž hodnika oko dva unutrašnja dvorišta. Glavni ulaz vodi prema vestibilu sa glavnim stepeništem. Fasade su zidane u kombinaciji elemenata zidanih u kamenu i malternih polja.

Svojom masom i arhitekturom narušava prostorni i likovni sklad jer je “zagušila” izuzetno vrijedna zdanja Zetskog doma i Ruskog poslanstva.

Od drugog svjetskog rata do danas zgrada se koristi za potrebe Opštine (Prijestonice) Cetinje.

Na lokaciji između Dvora, Biljarde i Vladinog doma sagrađena je 1931. godine, zgrada Žandarmerijske stanice u kojoj je danas smješten Arhiv Crne Gore. Postavljena je na uglu građevinskog bloka. Ima podrum, prizemlje, sprat i potkrovlje. Na zgradi je 1967. godine, prema projektu Vukote Vukotića dograđeno mansardno potkrovlje čime je krov oblikovan prema tradicionalnom cetinjskom shvatanju.

Ovdje je, što se tiče arhitekture, zadržana “mjera” grada.

Za potrebe Državnog arhiva zgrada je adaptirana 1980. godine.

Zgrada Crkveni sud je prema projektu Periše Vukotića podignuta u periodu između dva svjetska rata.

Djeluje prijatno i nenametljivo. Nalazi se u neposrednoj blizini Biljarde i zgrade Vladinog doma. Građena je u duhu neoromanike. Ima podrum, prizemlje i sprat. Pokrivena je četvorovodnim krovom. Prozori su komponovani u vidu bifora i trifora. Prizemlje je zidano kamenom. U okviru prizemlja prozori su kružni. Zgrada bivšeg crkvenog suda predstavlja vrijedan primjerak graditeljstva Cetinja a danas se koristi za potrebe Bogoslovske škole.

Hipotekarna banka, djelo arh. Bogdana Nestorovića, podignuta je 1934-1936. godine u duhu eklekticizma. Ulaznu fasadu karakteriše visoko prilazno kameno stepenište sa statuama koje predstavljaju Crnogorku i Crnogorca u narodnoj nošnji. Sazdana je od “brosiranih” kamenih blokova sa izraženim pilastrima plastike kolonade stubova, bez stvarne funkcije nošenja. Djeluje, bogato, snažno i strogo.

Zgrada se posle drugog svjetskog rata koristila za upravnu zgradu elektroindustrije „Obod“ a danas za rezidenciju predsjednika države.

Na prostoru između Bolnice i Vojnog stana izgrađena je 1934. godine, prema projektu arhitekte Periše Vukotića monumentalna zgrada Osnovna škola „Njegoš“. Zasnovana je na simetrično riješenoj osnovi u obliku slova U sa visinom od dvije etaže i četvorovodnim krovom. Fasade su obrađene kombinaciji elemenata od vještačkog kamena i malternih polja. Osamdesetih godina, za potrebe održavanja nastave fitičkog vaspitanja, u njenom dvorištu je “nesrećno” podignut objekat koji je potpuno “uništio” ovo tipično školsko zdanje.

Zgrada hotela „Njujork“ projektovana je i sagrađena za potrebe privatnog ugostitelja, 30. godina prošlog vijeka, na lokaciji prve cetinjske kafane koja je poticala iz 1832. godine. U posleratnom periodu adaptirana je za potrebe pošte. U novije vrijeme sagrađeno je bočno krilo sa mansardnim potkrovljem koje je likovno obogatilo ovo zdanje. Dogradnja je izvedena prema projektu Vukote Vukotića.

Zgrada manjeg gradskog hotela – Hotel „Beograd” podignuta je tridesetih  godina prošlog vijeka u okviru uličnog niza Vilsonove ulice. Po svojim karakteristikama predstavljala je primjer tipične stambene zgrade sa prizemljem, spratom i potkrovljem sa dva krovna prozora. Danas se koristi za stanovanje.

Zgrada gradskog hotela – Hotel „Nikšić” locirana u Bajovoj ulici, u blizini Zetskog doma predstavlja dio uličnog niza sa karakterističnom kolinadom kvadratnih stubova i uvučenim prizemljem. Danas se koristi za stanovanje.

Srpsko- Albanska banka izgradjena je u Bajovoj ulici, preko puta Vlaške crkve tridesetih godina prošlog vijeka i predstavlja tipičnu cetinjsku gradsku kuću adaptiranu za potrebe banke. Objekat je manjih dimenzija, sa visokim prizemljem i potkrovljem, i tradicionalnim elementima arhitektonske plastike na malterisanim fasadama.

Stambena arhitektura

Pored javnih objekata u ovom periodu nastale su i brojne zgrade stambene arhitekture. Njihov položaj u okviru glavnih gradskih ulica i trgova dokumentuje intenzivni razvoj Cetinja, a arhitektonske karakteristike zgrada iz ovog vremena ilustruju težnju njihovih vlasnika za prilagođavanjem duhu postojećeg urbanizma. Zgrade su uglavnom spratnosti P + 1 +Pk, sa dvovodnim krovovima na kojima su karakteristični krovni prozori.

Za razliku od dotadašnjeg vremena koje je karakterisala upotreba kamene fasade, zgrade su najčešće omalterisane. Čest motiv fasada su centralno postavljeni balkoni sa ogradama od kovanog željeza. Pored najčešćeg i najbrojnijeg tipa stambenih zgrada karakterističnih za ovaj period na Cetinju se javljaju zgrade koje sobom donose moderni duh i arhitekturu svojstvenu urbanitetu razvijenijih evropskih sredina.

Kuća Vučekovića je izgrađena 1932. godine, prema projektu inž. Josipa Marinovića (iz 1929. godine), koji je u toku gradnje pretrpio značajne izmjene od strane njenog vlasnika Radovana Vučekovića i neimara „Bepa“ (Dalmatinca). Ima na njoj nešto posebno, lijepo i gospodsko. Zgrada se nalazi na Balšića pazaru.

 

Kuća Vujovića-izgrađena je 1930. godine, u Njegoševoj ulici, naspram zgrade Francuskog poslanstva, prema projektu umjetnika samouka Blaža Vujovića. Ima visoko prizemlje, sprat i mansardno potkrovlje. Fasade su u malteru sa okvirima prozora i ugaonim zupcima obrađenim u vještačkom kamenu. To je vjerovatno jedan od najdragocjenijih primjera ljupke arhitekture porodičnog doma i ognjišta.

Stambena arhitektura u Cetinjskom polju

Za razumijevanje nastanka i razvoja stambenih kuća u Istorijskom jezgru Cetinja neophodno je sagledati šire područje Cetinjskog polja u kome su nastala prvobitna naselja i tipovi kuća koji su uticali i na razvoj kuća u jezgru Cetinja. I u periodu do sredine XV vijeka tj. gradnje dvora i manastira Crnojevića na Cetinju, kao i nakon toga, po obodu Cetinjskog polja postojala su naselja. To su bila naselja: Bajice, Donji kraj, Humci, Gruda kao i Medovina, koja se nalazi uz samo jezgro. Kuće koje su građene u ovim naseljima predstavljaju primjere tradicionalne kamene kuće.

Svi stambeni i pomoćni objekti koji pripadaju tipu tradicionalne kamene kuće, kakva je podizana vjekovima unazad, sve do sredine XX vijeka, čine osnovu u nastanku naselja, kasnije grada. Takva kuća zidana je poluobrađenm, pritesanim, tesanim kamenom sa tesanicima finije obrade u ćošnicima i oko vratnih i prozorskih otvora. Tek su kasnije fasade malterisane i kolorisane. Pokrivena je dvovodnim krovom drvene krovne konstrukcije sa pokrivačem od ražane slame, rjeđe kamenih ploča, a kasnije tiglom kanalicom ručne izrade. Enterijer prvobitno jednodjelne pa dvodjelne kuće, lagano je uvećavao broj i raspored prostorija ispunjenih tradicionalnim pokućstvom, a kasnije gradskim pokućstvom s uticajem evropskih stilova i radionica. Otvoreno ognjište je bilo centar kuće, a svaki natkriveni prostor, dragocjena suvota. Graditelji takvih kuća bili su domaćini i vlasnici, majstori zidari i kamenoklesari koji su znanje nasljeđivali i sticali radom sa pređašnjim generacijama.

Naselje Bajice, koje leži na sjevernom rubu Cetinjskog polja, prema predanju formirano je 1550. godine. Sastoji se od grupacije kuća u nizu, koje su podignute na granici između plodnog polja i padine. Kuće su po pravilu locirane uz prisojnu stranu, orjentisane prema jugu. Kuće predstavljaju karakterističan tip tradicionalne crnogorske kuće. Sve kuće su postavljene upravno na izohipse terena. Imaju dvije etaže, zasvedenu konobu „pod volat“ i sprat, sa dvovodnim krovom. Zidane su od lokalnog pritesanog kamena. Krovna konstrukcija je drvena, a krov je pokriven najčešće ražanom slamom ili „škudlom“, a u novije vrijeme crijepom.

Tradicionalne kamene kuće na sprat srijećemo i u Donjem kraju. Neke od veoma lijepih primjera nalaze se u grupaciji Špadijeri. U Medovini, koja se nalazi uz samo jezgro grada, u neposrednoj blizini Manastira nalazimo ostatke tradicionalnih kamenih kuća, koje su ovdje uglavnom prizemne.

URBANI RAZVOJ CETINJA POSLIJE DRUGOG SVJETSKOG RATA

Poslije Drugog svjetskog rata, prenošenjem političkog središta u Titograd (Podgoricu) usporava se očekivani prosperitet grada. Okončan proces zamiranja prijestoničkih atributa doveo je do industrijske ekspanzije koja se očitavala i u graditeljstvu. Novoizgrađeni objekti u društvenoj svojini (stambeni i industrijski) u potpunosti odstupaju od tradicionalnog načina gradnje. Nakon zemljotresa iz 1979. godine, izvršeni su brojni radovi na sanaciji i revitalizaciji spomeničkog fonda. Gotovo svi javni objekti su sanirani i rekonstruisani, što podrazumijeva i i statičku konsolidaciju. Pojedini značajniji objekti u sklopu obnove su dobili nove namjene u funkciji kulture, nauke, sporta i obrazovanja, čime su se stekli osnovni uslovi za očuvanje zatečenih spomeničkih i ambijentalnih vrijednosti. Nakon prvog talasa obnove izvedenog u skladu sa rješenjima iz Urbanističkog projekta Istorijsko jezgo Cetinja, došlo je do pojave intervencija na pojedinačnim objektima, koje nijesu uvijek u skladu sa rješenjima iz planskog dokumenta kao ni sa karakteristikama zatečene arhitekture.

Srušen je stariji Hotel Park iz 1966.godine,

i izgrađen je novi Hotel Grand, predimenzioniran i lošeg arhitektonskog rješenja u kontekstu lokacije i naslijeđenih graditeljskih vrijednosti Cetinja,

zatim podvožnjak između Ćipura i Dvora kralja Nikole,

parking kod Učiteljskog dobra, čime su zarad infrastrukturnog, saobraćajnog uređenja devastirane vrijednosti tog dijela Istorijskog jezgru Cetinja.

Od ostalih “propusta” u istorijskom jezgru treba pomenuti salu u dvorištu škole “Njegoš”,

pogrešno locirane trafostanice,

Košutinu zgradu u ulici Nikca od Rovina,

zgradu sa ravnim krovom na Balšića pazaru,

“presječenu” Skadarsku ulicu,

uzurpaciju ambijenta oko Ljetne pozornice

i most ispred crkve na Ćipuru.

U Istorijskom jezgru Cetinja i na njegovim rubnim djelovima, od 1945. do 1990. godine, na osnovu planske dokumentacije i dostupne literature, može se konstatovati da je izgrađeno oko 90 novih objekata na lokacijama s naslijeđenim strukturama ili na potpuno novim lokacijama. Riječ je o stambenim zgradama, poslovnim objektima, objektima infrastrukture i javnim prostorima dijelom postojećim s izvršenom prenamjenom i porodičnim kućama.

Jedan (MANJI) dio objekata, izgrađenih nakon II svjetskog rata, se dobro uklopio u naslijeđene graditeljske vrijednosti Istorijskog jezgra grada, a dio spada u nenadoknadive promašaje arhitekture Cetinja (zgrada Narodne banke-kasnije zgrada Trgoprometa, zgrada Cetinjske banke-danas NLB Montenegrobanke, itd).

Ustavom RCG iz 1992. godine, Cetinju je vraćen status Prijestonice, vraćene pojedine funkcije, Rezidencija Predsjednika države, prva sjednica redovnih zasijedanja Skupštine Crne Gore, a novim Zakonom o Prijestonici, predviđen je i prelazak Ustavnog suda Crne Gore i pojedinih ministarstava.

Kako je Prostornim planom Crne Gore, Cetinje definisano kao državni centar posebnog značaja, zbog administrativnih, istorijskih, simboličkih, kulturološko-etnoloških i drugih specifičnih razloga, to se budući, predvidjeni urbani razvoj mora planirati sa posebnom pažnjom, kako nove intervencije ne bi ugrozile zatečene spomeničke i ambijentalne vrijednosti.

Planska dokumenta

Iako je grad Cetinje još početkom XX vijeka zaokružio svoju urbanu fizionomiju, u poslijeratnom periodu došlo je do značajnih socioloških, privrednih i demografskih promjena, što je zahtijevalo i odgovarajuće plansko praćenje. Sredinom pedesetih (1957.) izrađen je prvi posljeratni urbanistički plan Cetinja, čiji nivo obrade (1: 1.000) odgovara detaljnom urbanističkom planu.

Bitna odlika ovog projekta je dosljedno sprovedena zaštita urbanog sklopa revitalizacijom naslijeđene fizičke strukture. Uvođenje pješačkog koridora kroz strukturu blokova istorijskog jezgra nudi se kao novi element organizacije. Kasnijim planovima ovaj interesantan pristup revitalizaciji napušten je, procjenom da ipak Njegoševa ulica treba da preuzme funkciju pješačke arterije jezgra. Krajem šezdesetih godina otpočeo je sistemski rad na izradi regionalnih i niza generalnih planova u Crnoj Gori.

GUP Cetinje (RZUP- Titograd, 1967.) je obrađen program razvoja do 2000.g. Prostornim modelom angažovana je ukupna površina polja i neposrednog okruženja, sa ruralnim aglomeracijama. U okviru policentrične organizacije, istorijsko jezgro preuzima funkciju gradskog i specifičnog kulturnog centra. Saobraćajna inte gracija ostvaruje se magistralnom saobraćajnicom-osovinom prostora i kružnim putem, a Njegoševa ulica preuzima funkciju pješačke arterije. GUP Cetinja razrađen je kroz niz detaljnih urbanističkih planova.

Urađen je Detaljni urbanistički Cetinje – Centar (1971.) koji je dalje razradio postavljeni koncept. Revitalizacija istorijskog jezgra predviđena je kroz zaštitu i rekonstrukciju, sa naglašenim nastojanjem integracije Cetinja, njegove kulturne i graditeljske baštine u turističku ponudu južnog Jadrana. Istorijsko jezgro prihvata funkciju gradskog centra, specifične kulturne funkcije (muzeji, galerije, institucije), stanovanje, hotelske kapacitete kao i prihvat turista.

GUP Cetinje (1990.) karakteriše proširenje granica zahvata koje su proizišle iz potrebe obuhvatanja svih sadržaja od značaja kako bi se obezbijedila efikasna procedura planiranja i realizacije. Obuhvat plana je 1500ha. Uspostavljanje kontinuiteta sa formiranom i revitalizovanom urbanom strukturom predstavlja polazno opredjeljenje prostornog razvoja i organizacije modela. Naglasak je stavljen na pravilan razvoj, koji se usmjerava u nekoliko pravaca, a prije svega kroz odrednice arhitekture, uređenja prostora i graditeljstva. U cilju obezbjeđenja uslova za prostornu distribuciju programom utvrđenih veličina, kao i načina ostvarivanja realizacije, područje GUP-a je podijeljeno u 11 prostornih cjelina. Tretman koji ovaj prostor ima u ovom Planu, detaljno je razrađen Urbanističkim projektom.

UP istorijsko jezgro. U nizu aktivnosti za otklanjanje posljedica od zemljotresa posebna pažnja poklonjena je obnovi starih gradskih cjelina.

Kompleksnim pristupom izrade UP Istorijsko jezgro (1990.) stavljen je pod kontrolu složeni proces sanacije, zaštite i revitalizacije. Naglasak je stavljen na adekvatno opremanje i uredjenje prostora naslijeđene fizičke strukture, s jedne strane i neutralizaciju narušavanja autentične fizionomije grada.

Površina zahvata 58 ha od čega kompaktno gradsko tkivo 33 ha a parkovski kompleksi i pejzažno zelenilo 25 ha. Ukupnim bilansom dobija se vrlo povoljna slika odnosa izgrađenih i slobodnih površina, što je od posebnog značaja u slučaju jedne naslijeđene urbane cjeline kakvo je Istorijsko jezgro.

Zauzetost prostora predviđa se da raste svega 4%, a izgradnja novih objekata učestvuje sa 6% (oko 9000m2 novih objekata) obuhvatajući i obnovu hotela “Lokande” (2500m2).

Podatak da samo kultura u okviru jezgra zauzima površinu od 17.000 m2 (preko 1m2/st grada) govori o izuzetnom bogatstvu Cetinja u ovoj oblasti. Muzeji i galerije Cetinja smješteni su u objektima urbanog nukleusa, Dvoru Kralaj Nikole, Vladinom domu i Plavom dvorcu, čineći prostornu, hronološku i ambijentalnu cjelinu, otvorenu prema gradu i oslonjenu na zelenilo parkova i pejzaž okoline.

Parkovski kompleksi nastali su kao elementi vrtne arhitekture, “Njegošev”- dvorski park u francuskom, a park “13 jula” u engleskom maniru. Stoljetni zasadi drveća čine svojevrsni elemenat ambijenta istorijskog jezgra.

Prostornim planom Crne Gore (2008) određuju se državni ciljevi i mjere prostornog razvoja, u skladu sa ukupnim ekonomskim, socijalnim, ekološkim i kulturno-istorijskim razvojem Crne Gore.

Novi Prostorni plan Crne Gore je opšti strateški okvir održivog prostornog razvoja, odnosno osnova za usklađivanje opštih i sektorskih politika.

• Opštim ciljevima prostornog razvoja po sektorima, za kulturno nasljeđe prepoznato je:

• Neophodno je napraviti veoma značajan iskorak u oblasti integralne zaštite prirodnog i kulturnog nasljeđa

• Oblasti od nacionalne važnosti definisane su prema broju strukturi i kvalitetu arhitektonskog nasljeđa; prepoznatljivom kulturnom nasljeđu; kvalitetu etnografskog prostora; očuvanosti prostora; prostornog identiteta

• Nemoguće je odvojiti kulurni pejzaž od arhitektonskog okruženja. Naprotiv, insistiranje na integralnom pristupu doprinosi porastu važnosti cijelog tog prostora, autentičnih vrijednosti pejzaža, koje je stvarao čovjek, kao i drugih kategorija kulturnog nasljeđa kao resursa održivog razvoja. Razvoj pejzaža odražava razvoj civilizacije, njen nivo, društveno uređenje, orografske i klimatske karakteristike kao najvažniji uslov za opstanak ekosistema.

• Zaštita i unapređenje autentičnog kulturnog pejzaža i okruženja obezbjeđuje integralnu zaštitu prostornih cjelina i posebnih kompleksa

Istorijski gradovi Crne Gore kao dio kulturnog nasljeđa, čine njen najreprezentativniji dio, a istovremeno i veoma važan resurs prostornog razvoja države.

Stara urbana naselja sadrže, pored urbanih vrijednosti, brojne kategorije arhitektonskog nasljeđa, pokretni spomenički fond. Pitanja održavanja autentične namjene ili izbora odgovarajuće nove perspektive i kompatibilne namjene je jedna od krucijalnih stavki u postupku zaštite i revitalizacije starih urbanih jezgara.

Smjernicama PPCG za razvojnu zonu Cetinja osnovni resurs i potencijal je kulturno-istorijsko nasleđe i specifični karakter gradskog ambijenta (prostornog i kulturnog).

Gore navedeno predstavlja preduslov za dalju plansku razradu kroz planove na nižem nivou.

Aktuelna planska dokumenta

Prostorni plan Crne Gore

Prostorni plan Opštine Cetinje

Generalni urbanistički plan Cetinja

Detaljni urbanistički Cetinje –Centar

Urbanistički projekat istorijsko jezgro Cetinje

Dalji koraci u vezi prostorno planske dokumentacije:

Novim Zakonom o uređenju prostora i izgradnji objekata ( “Sl list broj 51/08) propisano je da sve opštine u roku od jedne godine od donošenja Zakona treba da donesu Prostorno urbanistički plan koji u suštini zamjenjuje pređašnje planove (Prostorni plan opštine i Generalni urbanistički plan). Iz ovog proističe da je Prijestonica Cetinje u obavezi da ovaj postupak započne u što kraćem roku. kao i da definiše elemente za njegovu dalju razradu kroz urbanistički projekat.